خىتاي نېمە دەيدۇ؟

يوللانغان ۋاقتى:2019-04-30| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

خىتاي دەسلەپتە جازا لاگېرىنى ئىنكار قىلدى. مۇخبرلار ۋە تەتقىقاتچىلار مىليۇندىن ئارتۇق ئۇيغۇر ۋە قازاق قاتارلىق يەرلىك مىللەتلەرنىڭ لاگېرلارغا قامالغانلىقىنى ئىسپاتلىغاندىن كېيىن، ئۇنى «كەسپىي تەربىيەلەش مەركىزى» دەپ ئاتىدى. بۇ يىل مارتتا خىتاي بېيجىڭدا ئېچىلغان سىياسىي كېڭەش ۋە خەلق قۇرۇلتىيى يىغىنىدا پۈتۈنلەي تۈرمە شەكلىدە باشقۇرۇلىۋاتقان لاگېرلارنى «ياتاقلىق مەكتەپ» دەپ پەردازلاپ كۆرسەتتى. دىققەت بىلەن قارايدىغان بولساق خىتاي ھۆكۈمىتى لاگېرلار ھەققىدە سىرتقا قاراتقان تەشۋىقاتىدا ئۆزگىرىش قىلغان بىلەن ئىچىگە قاراتقان تەشۋىقاتىدا ئىزچىل «دوختۇرخانا» دەپ كەلمەكتە ۋە بىگۇناھ تۇتۇلۇشنى «داۋالىنىش پۇرسىتى» دەپ بېزەپ كۆرسەتمەكتە.

ئايشەمخان-شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ نامسىز قەھرىمانى ( 1)

يوللانغان ۋاقتى:2019-04-30| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئازادلىق ئۈچۈن جەڭگە ئاتلىنىش

ئۇيغۇرلار ئۆز تارىخىدىكى مەشھۇر ئاياللاردىن تولىمۇ پەخىرلىنىدۇ شۇنىڭدەك ئۇلار ئاياللارنى ئۇلۇغلاش، ھۆرمەتلەش، ھەتتا ئۆز تارىخىدىكى ئايال نامايەندىلەرنى ئۆزلىرىنىڭ مىللىي سىمۋوللىرى سۈپىتىدە قەدىرلەش ھەم تىكلەشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ. ئۇيغۇرلار پەخىرلىنىدىغان مىللىي سىمۋوللىرى قاتارىدا مىللەتنىڭ ئازادلىقى، ئەركىنلىكى ئۈچۈن كۈرەش قىلىپ، ئۆز ھاياتىنى شۇ يولغا ئاتىغان بىر قىسىم ئايال قەھرىمانلار مۇھىم سالماقنى ئىگىلەيدۇ. بۇ ئايال قەھرىمانلار ھەققىدە يۈزلىگەن داستان، رومان-پوۋېست، شېئىر-ھېكايە، ناخشا-مۇزىكىلار ۋە باشقا ھەر خىل ئەسەرلەر يېزىلىپ ۋە ئېغىزدىن-ئېغىزغا مەدھىيە ئوقۇلۇپ كېلىنمەكتە. 

«ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق كرىزىسى» تېمىسىدىكى يىغىننىڭ مۇلاھىزىلىرى (2)

يوللانغان ۋاقتى:2019-04-26| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

20-ئاپرېل كۈنى دۇنيادىكى ئەڭ داڭلىق ئالىي بىلىم يۇرتلىرىدىن بولغان خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتى بىلەن ماسساچۇسېتىس تېخنولوگىيە ئىنستىتۇتى بىرلىشىپ ئۇيۇشتۇرغان «ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق كرىزىسى» تېمىسىدىكى مۇھاكىمە يىغىنىدا ئۇيغۇر جەمئىيىتى نۆۋەتتە دۇچ كېلىۋاتقان سىياسىي بوھراننىڭ بىر قىسىم ئەھۋالى مۇھاكىمە قىلىنغان ئىدى.

ئەنە شۇ مەسىلىلەرنىڭ بىرى خەلقئارا جامائەتنىڭ ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىۋاتقان سىياسىي باستۇرۇش ۋە زور تۇتقۇن مەسىلىسىگە ھېلىھەم دەرگۇماندا بولۇشى، بولۇپمۇ «مىليونلىغان كىشىنى لاگېرلارغا قامىۋېتىش ھازىرقى زاماندا مەۋجۇتمىدۇ؟» دېگەن شۈبھە ھەققىدە بولدى. يىغىننىڭ ئەزىز مېھمانلىرىدىن لويولا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ دوتسېنتى، ئۇيغۇرشۇناس رايان سام بۇ تېما ھەققىدە سۆز قىلدى. ئۇ لاگېرلار مەسىلىسىنىڭ مەۋجۇتلۇقى ھەمدە ئۇنىڭ كۆلىمى ھەققىدە ھازىرغىچە كۆپلىگەن دەلىل-ئىسپاتلارنىڭ دۇنياغا ئاشكارا بولغانلىقىدىن باشقا خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ كونتروللۇقىدىكى ھەرقايسى ساھەلەردىن ئىگە بولغان بىر قاتار مەلۇماتلارنىڭ لاگېرلار ھەققىدە يېتەرلىك ئۇچۇر بېرىدىغانلىقىنى كۆرسەتتى. 

«ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق كرىزىسى» تېمىسىدىكى يىغىننىڭ مۇلاھىزىلىرى (1)

يوللانغان ۋاقتى:2019-04-23| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىۋاتقان سىياسىي بۆھراننىڭ خەلقئارادىكى چوڭ مۇھاكىمە تېمىلىرىنىڭ بىرىگە ئايلىنىشىغا ئەگىشىپ، ھەرقايسى ئالىي مەكتەپلەردىمۇ بۇ ھەقتىكى قىزىقىشنىڭ باش كۆتۈرۈۋاتقانلىقى مەلۇم. ئامېرىكادىكى شۇنداقلا دۇنيادىكى ئەڭ داڭلىق ئالىي بىلىم يۇرتلىرىدىن بولغان خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتى بىلەن ماساچۇستېس تېخنولوگىيە ئىنستىتۇتى بىرلىشىپ ئۇيۇشتۇرغان «ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق كرىزىسى» تېمىسىدىكى مۇھاكىمە يىغىنىنى ئەنە شۇنىڭ جۈملىسىدىن دېيىشكە بولىدۇ.

تارىخىي شاھىت: خەلق ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلار ئۆلۈمىدىن قاتتىق ئازابلاندى، لېكىن قوزغالمىدى

يوللانغان ۋاقتى:2019-04-21| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

1949-يىلى، 7-8-ئايلاردا خىتاي كومپارتىيەسى مەركىزى كومىتېتى ئەزالىرىدىن بىرى ليۇ شاۋچى باشچىلىقىدىكى خىتاي كومپارتىيەسى ھەيئىتىنىڭ مەخپىي موسكۋا زىيارىتىدە خىتاي كومپارتىيەسى بىلەن سوۋېت كومپارتىيەسى مەركىزىي كومىتېتى ئارىسىدا كەلگۈسى قۇرۇلغۇسى خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي، سىياسىي شۇنىڭدەك مىللەتلەر ۋە دىنىي سىياسەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھاكىمىيەت تۈزۈلمىسى، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كوممۇنىستىك خىتايغا كۆرسىتىدىغان ھەر تەرەپلىمە ياردەملىرى مەسىلىسىدە پىكىر بىرلىكى ھاسىل قىلىندى. ئەنە شۇ پىكىر بىرلىكى ئىچىدە ئۇيغۇر دىيارىنىڭ سىياسىي تەقدىرى مەسىلىسىمۇ مۇھىم نۇقتا بولۇپ، ئىستالىن خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ تېزدىن ئۇيغۇر دىيارىنى ئىشغال قىلىشى، بۇنىڭ ئۈچۈن قاتناش، يېقىلغۇ، ھەتتا كېرەك بولسا ھەربىي ۋە سىياسىي ياردەم بېرىش ۋەدىلىرىنى بەردى. شۇنىڭدەك يەنە ئىستالىن خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتىنى تېز قۇرۇشى، يەنى كېچىكتۈرمەي، 1949-يىلىنىڭ 10-ئايلىرىدا ئېلان قىلىشىنى تەۋسىيە قىلدى. 

كىملىكىتىكى چېكىت

يوللانغان ۋاقتى:2019-04-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

«كىملىكتە چېكىت بار» دېگەن سۆزنى ئۇيغۇر بولۇپ باقمىغان بىرىگە چۈشەندۈرۈش بەسىي مۈشكۈل. بۇ يەردە «چېكىت» دېگەن سۆز «سىياسىي گۇمان، سىياسىي پالاكەت، سىياسىيلاشقان سۇيىقەست» دېگەندەك مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ. شۇڭا بۇ بىر سۆزنى چەت تىلدا چۈشەندۈرۈش ئۈچۈن سائەتلەپ گەپ قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. «چېكىت يۇيغۇزۇش» دېگەن گەپمۇ ئۇيغۇردىن باشقا مىللەتنىڭ لۇغىتىدىن تېپىلمايدۇ.

كىملىكى چېكىتلىك ئۇيغۇر پاسپورت ئالالمايدۇ، مەمۇر بولالمايدۇ، ئۆزى خالىغانچە كەسىپ قىلالمايدۇ، يۇرتىدىن يىراق بارالمايدۇ، چەتئەلگە ئەسلا چىقالمايدۇ. كىملىكتىكى بىر چېكىت سېنى ئاچاللاردا سائەتلەپ ئاۋارە قىلىدۇ. ساقچىلار شۇ چېكىتلىك كىشىلەرنى كۆرۈپ قالسا ھاردۇق ئالىدىغانغا چىققان باھانىدىن خوش بولۇپ دەرھال ئىشكەللەرنى شاراقلىتىپ تەييار بولىدۇ. بىر چېكىتلىك ئۇيغۇر تۇتۇلغان ھامان نۆۋەتتە تۇرغان بىر بۆلۈك قوراللىق ساقچى يالاپ ئېلىپ ماڭغان بولۇپ شەھەرلەرگە يول ئالىدۇ. بىر ۋاقىت تاماق يەۋېلىش، بىر پەس پاراڭ سوقۇش، بىر ئىككى ئېغىز قۇرۇق گەپ، لاۋزا چاقچاقلىرىنى قىلىۋېلىش ئۈچۈن ئۇلار بىر ئادەمنى سائەتلەپ سوراق قىلىدۇ.

ئابدۇغوپۇر قۇتلۇقوف: سوۋېت رازۋېتچىكى ھاكىم جاپپار ماڭا ئېيتىپ بەرگەن سىرلار (4)

يوللانغان ۋاقتى:2019-04-05| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ھازىر قازاقىستاندا ياشاۋاتقان 82 ياشلىق ئاتاقلىق ئۇيغۇر شائىرى ئابدۇغوپۇر قۇتلۇقوفنىڭ ئەسلىشىچە، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 1944-1949-يىللىرىدىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب دەۋرىدە، غۇلجىدا پائالىيەت قىلغان بىخەتەرلىك خادىمى دوختۇر ھاكىم جاپپار يارۇللابېكوفنىڭ 1975-يىلى، يازدا بىشكەك شەھىرىدە ئۇنىڭغا سۆزلەپ بېرىشىچە، مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب رەھبەرلىرى ئەخمەتجان قاسىمى باشچىلىقىدىكى ئۆمەك 1949-يىلى، 8-ئاينىڭ 24-كۈنى ئالمۇتا شەھىرىدە موسكۋادىن كەلگەن سوۋېت ئىتتىپاقى ھۆكۈمىتىنىڭ بىر يۇقىرى دەرىجىلىك رەھبىرىي كادىرى ۋە قازاقىستان ئىتتىپاقداش جۇمھۇرىيىتى دۆلەت بىخەتەرلىك ئىدارىسىنىڭ بىر نەپەر قازاق رەھبىرى كىشىسى بىلەن سۆھبەت ئۆتكۈزگەن.

ھاكىم جاپپار ئۆزى تەرجىمانلىق قىلغان بۇ سۆھبەتتە ئەخمەتجان قاسىمى سوۋېت ئىتتىپاقى رەھبىرىي شەخسلىرىنىڭ ئۇلارنىڭ بېيجىڭدا ئېچىلىدىغان خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ تۇنجى نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك سىياسىي مەسلىھەت كېڭىشى يىغىنىغا ھېچقانداق سىياسىي تەلەپ ۋە شەرت قويماي قاتنىشىپ، خىتاينىڭ سىياسىي پروگراممىلىرىنى ھىمايە قىلىش تەكلىپىنى رەت قىلىپ، ئەگەر ئۆزلىرى يىغىنغا قاتناشسا ئۇيغۇر دىيارىنىڭ سىياسىي تەقدىرى مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا مۇستەقىللىق مەسىلىسى، پەقەت بولمىغاندا فېدېراتسىيە تۈزۈم بويىچە ھوقۇققا ئېرىشىشنى تەلەپ قىلىدىغانلىقى، بولمىسا مۇنداق يىغىنغا قاتنىشىشنىڭ زۆرۈرىيىتى يوقلۇقىنى كەسكىن ئېيتقان ئىكەن.

ئەكبەرجان باۋۇدون: «دادام ئابدۇرېشىت ئىمىن ئەخمەتجان قاسىمى بىلەن بىرگە پاجىئەگە ئۇچرىغان ئىدى» (1)

يوللانغان ۋاقتى:2019-03-22| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

1949-يىلى، 8-ئايدا ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى رەھبەرلىرى بىلەن بىرگە ھاياتىدىن ئايرىلغانلار ئىچىدە مۇخبىر ۋە تەرجىمانلىق سالاھىيىتىدىكى 27 ياشلىق ئۇيغۇر زىيالىيسى ئابدۇرېشىت ئىمىنمۇ بار ئىدى.

خىتاي رەسمىي ماتېرىياللىرى ۋە تارىخىي شاھىتلارنىڭ ئەسلىمىلىرى بويىچە ئالغاندا، ئەخمەتجان قاسىمى 1949-يىلى، 8-ئاينىڭ 17-21-كۈنلىرى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ موسكۋا ئارقىلىق غۇلجىغا ئەۋەتكەن مەخسۇس ۋەكىلى دېڭ لىچۈن بىلەن ئۆتكۈزگەن سۆھبەتلىرى جەريانىدا بېيجىڭدا ئېچىلماقچى بولغان خىتاينىڭ مەملىكەتلىك تۇنجى قېتىملىق سىياسىي مەسلىھەت كېڭىشى يىغىنىغا بېرىش ئۈچۈن مەخسۇس ۋەكىللەر ئۆمىكى تۈزگەندە ئەينى ۋاقىتتىكى «ئىتتىپاق» ئاخبارات بۆلۈمى خادىمى ئابدۇرېشىت ئىمىننى مەزكۇر ئۆمەك تەركىبىگە كىرگۈزۈپ، ئۆزى بىلەن بىرگە ئېلىپ ماڭغان ئىدى. ئەپسۇسكى، ئابدۇرېشىت ئىمىن ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلار بىلەن بىرگە ھازىرغىچە «سىرلىق ئايروپىلان ھادىسىسى» دەپ قارىلىۋاتقان ئاشۇ پاجىئەنىڭ قۇربانلىرىنىڭ بىرىگە ئايلانغان.

خىتايدا چوڭ بولغان ئامېرىكىلىق تېرىسانىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى تەسىراتلىرى (5)

يوللانغان ۋاقتى:2019-03-22| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

«كومپارتىيەنى قورقۇتقىنى ئۇيغۇرلاردىكى ئېتىقاد، چۈنكى ئېتىقادى بولغان كىشى كومپارتىيەگە ئىشەنمەيدۇ»

30 يىللىق ھاياتى خىتايدا ئۆتكەن ئامېرىكىلىق يازغۇچى تېرىسا بۇكزاكى خانىم سۆھبىتىمىزنىڭ ئالدىنقى قىسىملىرىدا، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ نۆۋەتتە 800 مىڭدىن 2 مىليونغا قەدەر ئۇيغۇر ۋە باشقا مۇسۇلمان كىشىلىرىنى لاگېرلارغا قاماش قىلمىشىنى ئەيىبلىگەن ۋە ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر دىيارىدىكى بىڭتۇەندە ئۆتكەن 9 يىللىق ھاياتىدا ئۇيغۇرلاردىكى ئېتىقاد ۋە ئادىمىيلىكنىڭ ئۆرنەكلىرى بولغان تەسىرلىك ھىمايىلەرنى ئاڭلىغۇچىلىرىمىز بىلەن ئورتاقلاشقان ئىدى. سۆھبىتىمىزنىڭ بۈگۈنكى قىسمىدا تېرىسا خانىم ئۆز كەچمىشلىرىگە بىرلەشتۈرۈپ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ دىنىي ئېتىقادنى باھانە قىلىپ، ئۇيغۇرلارنى باستۇرۇشىنىڭ سەۋەبى ھەققىدە توختالدى. ئۇنىڭ قارىشىچە «خىتاي كومپارتىيەسىنى قورقۇتۇۋاتقىنى ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇرلارنىڭ 1000 يىللاردىن بۇيان داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان مۇستەھكەم ئىسلام دىنىي ئېتىقاد ئەن-ئەنىسى ۋە ئۇيغۇر كىملىكى» ئىكەن.