ئامېرىكادىكى ئۇيغۇر زىيالىيسى ئابلەت مەخسۇت: «بۇ دۇنيادا ئادالەت بارمۇ-يوق؟» ( 1 )

يوللانغان ۋاقتى:2020-04-07| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئابلەت مەخسۇت ئەپەندىنىڭ كورلادىكى ئائىلىسى ھەققىدە بەرگەن گۇۋاھلىقى

يېقىندا ئامېرىكانىڭ «خىرىستىيان ئىلىم-پەن كۆزەتكۈچىسى» (Christian Science Monitor) ناملىق ژۇرنىلىدا «مەن ئەمەلىيەتنى بالدۇرراق ئاشكارىلىسام بوپتىكەن» ماۋزۇلۇق بىر پارچە ماقالە ئېلان قىلىندى.

ماقالىدە ئامېرىكادا ياشايدىغان ئۇيغۇر زىيالىيلىرىدىن ئابلەت مەخسۇت ئەپەندىنىڭ يۇرتى كورلادا خىتاينىڭ 2016-يىلىدىن بۇيان يولغا قويۇۋاتقان زور كۆلەملىك تۇتقۇن ھەرىكىتىنىڭ زىيىنىغا ئۇچرىغان تۇغقانلىرى ھەققىدە بەرگەن گۇۋاھلىقى ئېلان قىلىندى. ماقالىدە ئۇ جىيەن قىزىنىڭ «تېررورلۇققا ئائىت ماتېرىياللارنى ساقلاش» جىنايىتى بىلەن تۇتقۇن قىلىنىپ كېسىلىشى ۋە ئىنىسىنىڭ تۇيۇقسىز ئۆلۈمىنى بايان قىلىش بىلەن بىرگە يەنە ئۆزىنىڭ 2017-يىلى يازدا كورلاغا بارغان مەزگىلدە بېشىغا كەلگەنلەرنى ئېيتىپ بەرگەن. بىز بۇ ماقالە ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن ئابلەت مەخسۇت ئەپەندىنى تېپىپ، ئۇنىڭ ئۆز ئاغزىدىن بۇ ھېكايىنىڭ تەپسىلاتىنى ئاڭلىدۇق.

قورالغا ئايلاندۇرۇلغان پاسپورت – ئۇيغۇرلارنىڭ دۆلەتسىزلىك كرىزىسى

يوللانغان ۋاقتى:2020-04-07| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

1-ئاپرېل كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى «قورالغا ئايلاندۇرۇلغان پاسپورت – ئۇيغۇرلارنىڭ دۆلەتسىزلىك كرىزىسى» ناملىق تەپسىلىي دوكلاتىنى ئېلان قىلدى. 33 بەتلىك بۇ دوكلاتتا چەتئەلدىكى ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىۋاتقان ۋە كۈنسېرى ئېغىرلىشىۋاتقان مەسىلە، يەنى خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ پاسپورتىنى يېڭىلاش ۋە ئۇزارتىپ بېرىشنى رەت قىلىش مەسىلىسى ئوتتۇرىغا قويۇلغان.

دوكلاتتا ««چەتئەلدە ياشاۋاتقان خىتايلارنىڭ پاسپورتى نورمال ئۇزارتىلىپ، ئالماشتۇرۇلۇپ بېرىلىۋاتقان بولسىمۇ، ئەكسىچە ئۇيغۇرلارنىڭ قولىدا بار بولغان پاسپورتى بىكار قىلىنىپ، ئورنىغا بىر يۆنىلىشلىك ساياھەت ھۆججىتى چىقىرىپ بېرىلىپ، پاسپورتىنى يېڭىلاش ياكى ئۇزارتىش ئۈچۈن ئۇلار خىتايغا قايتىشقا مەجبۇرلىنىۋاتىدۇ. ئۇيغۇرلار ئەگەر قايتسا چەتئەلگە چىققانلىق ‹گۇناھى›بىلەن لاگېرلارغا سولىنىدۇ ياكى، تۈرمىلەرگە قامىلىدۇ» دېيىلگەن.

رادىيومىز بۇ ھەقتە خىتاي ئەلچىخانىسىدىن ئەھۋال ئىگىلەش ئۈچۈن، خىتاينىڭ ۋاشىنگتوندا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىخانىسىنىڭ ۋىزا-پاسپورت ئىشلىرى بۆلۈمىگە تېلېفون قىلدۇق. تېلېفوننى ئالغان خادىم: «خىتاي پاسپورتىغا ئىگە بولغان، پاسپورت ئۇزاتماقچى بولغانلارنىڭ پاسپورتى بىردەك ئۇزارتىلىدۇ»، دېدى. «ئۇيغۇرلارنىڭچۇ؟» دەپ سورىغىنىمىزدا جىددىيلىشىپ دۇدۇقلاپ كەتتى ۋە «مەن بۇ سىياسەت ھەققىدە ھېچنېمە بىلمەيمەن. بارلىق پاسپورت ئىشلىرى ئۈچۈن شەخس ئەلچىخانىغا بېرىپ ئىلتىماس قىلسا بولىدۇ». دېدى. بىز يەنە ئۇيغۇرلارغا پەقەت بىر يۆنىلىشلىك ساياھەت ھۆججىتى چىقىرىپ بېرىپ، قايتىشقا مەجبۇرلىنىۋاتقانلىقى ھەققىدە سورىغىنىمىزدا، ئۇ «ئۆسەك سۆز، خىتايدا مىللەتلەرنىڭ ھەممىسىگە ئوخشاش مۇئامىلە قىلىنىدۇ». دېدى، بىز ئۇنىڭدىن ئىسىم فامىلىسىنى سورىغىنىمىزدا ئۇ تېلېفوننى قويۇۋەتتى.

خىتاينىڭ ۋىرۇس دەۋاگەرلىكى ۋە لاگېرلاردىكى ۋىرۇس ۋەھىمىسى (2)

يوللانغان ۋاقتى:2020-03-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئامېرىكا بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى دىپلوماتىك مۇناسىۋەتتە ۋىرۇس مەسىلىسىنى چۆرىدىگەن بەزى سۈركىلىشلەر ئەۋج ئېلىۋاتقاندا خىتاينىڭ ئامېرىكادىكى باش ئەلچىسى سۈي تيەنكەي ئامېرىكادىكى ئەڭ داڭلىق HBO تېلېۋىزىيەسىنىڭ مۇخبىرى جوناساننىڭ مەخسۇس زىيارىتىنى قوبۇل قىلدى. زىيارەتتە سۈي تيەنكەي خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ باياناتچىسى جاۋ لىجيەننىڭ «ۋىرۇسنىڭ مەنبەسىنى ئامېرىكانىڭ ھەربىي تەجرىبىخانىسىدىن ئىزدەش لازىم،» دېگەن سۆزلىرىنى «ئالجىغانلىق» قا چىقىرىپ ئىنكار قىلغاندىن كېيىن، ۋىرۇس دەسلەپ تارقالغان مەزگىللەردىكى ئالدىنى ئېلىشقا مۇناسىۋەتلىك بىر قاتار مەسىلىلەر، مۇخبىرلارنىڭ غايىب بولۇپ كېتىشى ھەمدە بەزىلەرنىڭ ئېغىر چەكلىمىلەرگە ئۇچرىشى قاتارلىق مەسىلىلەر توغرىسىدا سۆز بولدى.

تاجسىمان ۋىرۇسنىڭ ئادەملەر كوللېكتىپ ھالدا توپلاشقان جايلاردا ئادەمدىن ئادەمگە تارقاش شەكلىدە ئەڭ تېز يامرايدىغانلىقى بۇ قېتىمقى ۋىرۇس ۋاباسىدا كۆپ قېتىم ئىسپاتلانغان ئاممىۋى ساۋاتلاردىن بولۇپ قالغان ئىدى. بولۇپمۇ ئۇيغۇر دىيارىدىكى مىليونلىغان كىشىلەر قامالغان لاگېرلاردىكى ھەر بىر كامېرغا يىگىرمە-ئوتتۇزدىن ئادەمنىڭ قامالغانلىقى، يەنە كېلىپ بۇ جايلارنىڭ تېببىي ئەسلىھەلىرى ۋە تازىلىق شارائىتىنىڭ ئىنتايىن ناچار ئىكەنلىكى شاھىتلارنىڭ بايانلىرىدىن كۆپ قېتىم مەلۇم بولغان ئىدى. خىتاي ئۆلكىلىرىدىكى بىر قىسىم تۈرمىلەرگە تاجسىمان ۋىرۇسنىڭ تارقىلىشقا باشلىغانلىقى ھەققىدە خەۋەرلەرنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى بىلەن لاگېرلاردىكى تۇتقۇنلارنىڭ بۇ قېتىمقى ۋاباغا قانداق تاقابىل تۇرۇشى ھەرقايسى ساھەنىڭ ئەندىشە قىلىدىغان نۇقتىلىرىدىن بولۇپ قالدى. بۇ قېتىمقى زىيارەتتىمۇ مۇخبىر جوناسان بۇ مەسىلىنى بىر مۇھىم تېما سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا قويدى. بولۇپمۇ مۇخبىر «شىنجاڭدىكى نەچچە يۈزمىڭلىغان مۇسۇلمان قامالغان يىغىۋېلىش لاگېرلىرىدا تاجسىمان ۋىرۇسنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا دائىر قانداق تەدبىرلەرنى قوللاندىڭلار؟» دەپ سورىغاندا سۈي تيەنكەي بىردىنلا پوزىتسىيەسىنى ئۆزگەرتتى.

خىتاينىڭ ۋىرۇس دەۋاگەرلىكى ۋە لاگېرلاردىكى ۋىرۇس ۋەھىمىسى (1)

يوللانغان ۋاقتى:2020-03-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۆتكەن ھەپتىدىن باشلاپ خىتاي ئاخبارات ۋاسىتىلىرىدە تاجسىمان ۋىرۇسىنىڭ مەنبەسى 2019-يىلى ئۆكتەبىردە خىتاينىڭ ۋۇخەن شەھىرىدە ئۆتكۈزۈلگەن ھەربىيلەر تەنتەربىيە مۇسابىقىسىگە قاتنىشىش ئۈچۈن كەلگەن ئامېرىكا ئەسكەرلىرىدىن باشلىنىدىغانلىقى ھەققىدىكى خەۋەرلەر كۆپلەپ ئېلان قىلىندى. بولۇپمۇ خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ باياناتچىسى جاۋ لىجيەننىڭ مۇخبىرلارنى كۈتۈۋېلىش يىغىنىدا بۇ توغرىسىدا ئاشكارا سۆزلىرى بۇ مۇنازىرىدە ئاساسىي مەزمۇنلاردىن بولۇپ قالدى.

جاۋ لىجيەننىڭ بۇنىڭدىن ئىلگىرى خىتاينىڭ پاكىستاندىكى ئەلچىخانىسىدا مەدەنىيەت ۋەكىلى بولۇپ ئىشلىگەن ھەمدە ئۆزىگە «مۇھەممەد جاۋ لىجيەن» دەپ ئىسىم قويۇۋېلىپ، خىتاينىڭ ئىسلام ئەللىرى بىلەن مۇناسىۋىتىدە «كۆۋرۈك» لۈك رولىنى ئوينىماقچى بولغان شەخسنىڭ دەل ئۆزى ئىكەنلىكى ھەققىدە ئىتالىيەلىك خىتايشۇناس ئالېسساندرا كاپپېللېتى مەخسۇس ماقالە ئېلان قىلغاندىن كېيىن بۇ ھەقتىكى مۇنازىرە تېخىمۇ ئەۋج ئالدى.

ئۇيغۇرلار ئۇچراۋاتقان زۇلۇم: رەسىملىك تارىخ (1)

يوللانغان ۋاقتى:2020-03-21| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى لاگېرلار مەسىلىسى دۇنيا جامائەتچىلىكىگە مەلۇم بولغاندىن كېيىن بۇ ھادىسىنىڭ قانداقلارچە ئوتتۇرىغا چىقىپ قالغانلىقى ھەققىدە زور بىر تۈركۈم كىشىلەرنىڭ گاڭگىراش تۇيغۇسىدا بولغانلىقى مەلۇم. بەزىلەر بۇ ئىشلارنىڭ تاسادىپىي پەيدا بولۇپ قالغان ئىجتىمائىي «سەۋەنلىك» بولۇشىنى تەخمىن قىلىۋاتقاندا ئۇيغۇرلار مەسىلىسى بىلەن تونۇشلۇق بولغان ئەنگلىيەلىك ئوبزورچى ئىزابېل كوكرېل رەسىملىك تەسۋىرلەر قوشۇمچە قىلىنغان «خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارغا سېلىۋاتقان زۇلۇملىرى: رەسىملىك تارىخ» تېمىسىدىكى ماقالىسىنى ئېلان قىلىپ، بۇ ھەقتە غەرب ئوقۇرمەنلىرىگە سىستېمىلىق چۈشەنچە بەردى.

ئاپتور ماقالىسىدە ئۇيغۇرلار دىيارىنىڭ ئۆتمۈشى ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە بېرىپ، بۇ ماكاننىڭ 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ مانجۇلارنىڭ چىڭ سۇلالىسى ئىجاد قىلغان «يېڭى چېگرا» دېگەن نامدا «شىنجاڭ» دەپ ئاتىلىشقا باشلىغانلىقى، بۈگۈنكى كۈندە بولسا بۇ جاينىڭ زور كۆلەملىك تۇتقۇن ۋە نازارەتنىڭ ماكانىغا ئايلىنىپ قالغانلىقىنى بايان قىلىپ بېرىدۇ. شۇنداقلا خىتايدىكى ئىچكى ئۇرۇش ئاياغلىشىپ 1949-يىلى خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى جاكارلانغاندا «شەرقىي تۈركىستان» دەپ ئاتىلىۋاتقان بۇ رايوننىڭ خىتاينىڭ بىر قىسمىغا ئايلاندۇرۇلغانلىقى ھەمدە 1955-يىلىدىن باشلاپ ئۇيغۇرلارغا قەغەز يۈزىدىكى ئاپتونومىيە بېرىلگەنلىكى، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ مۇشۇ ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ مۇستەقىللىق ئارزۇلىرىنى قاندۇرۇشقا ئۇرۇنغانلىقىنى سۆزلەپ كېلىپ «بېيجىڭ ئەنە شۇلار ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ بۇ جايدىكى ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ قالماقچى بولدى» دەپ كۆرسىتىدۇ.

جېف ئېدېن بىلەن سۆھبەت: «يىپەك يولىدىكى جەڭگىۋار ئەۋلىيالار» (2)

يوللانغان ۋاقتى:2020-03-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

مارىلاند شتاتىدىكى سانت مەررىي ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى جېف ئېدېن بىلەن بولغان سۆھبىتىمىز ئۇنىڭ بۇ قېتىمقى يېڭى ئەسىرى بولغان «يىپەك يولىدىكى جەڭگىۋار ئەۋلىيالار» نى چۆرىدىگەن ھالدا ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى زامان تارىخىدىكى شانلىق سەھىپىلىرىدىن قاراخانىيلار دۆلىتىنىڭ ئەڭ ۋەكىللىك پادىشاھلىرىنىڭ بىرى بولغان سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ھەققىدە بولدى.

جېف ئېدىننىڭ پىكرىچە، ئىسلام دىنىنى ئۇيغۇرلارغا ئېلىپ كىرگۈچى پادىشاھ بولغان سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئۆز نۆۋىتىدە ئىسلام دىنىنىڭ ئەڭ ئاكتىپ ئەۋلىيالىرىدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ. شۇنىڭدىن كېيىنكى ئەسىرلەر مابەينىدە ئۇيغۇر دىيارىدىكى ئىسلام دىنىنىڭ پائالىيەتلىرىدە تەدرىجىي ھالدا سۇفىزىم تەرىقىتى باش كۆتۈرگەن ھەمدە ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى ئىجتىمائىي تۇرمۇشتا يېتەكچى ئورۇندىكى مەنىۋى ئىدىيەلەردىن بولۇپ قالغان. بىز ئۇنىڭ بىلەن بولغان سۆھبىتىمىز جەريانىدا خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ 1990-يىللىرى بۇنىڭدىن مىڭ يىل ئىلگىرى ئۆتكەن بىر ئىسلام ئەۋلىياسىنىڭ تەرجىمالىنى «ئەكسىيەتچىل توپىلاڭغا ئىدىيەۋىي مەنبە بولغان» دەپ تەنقىدلىشى ھەمدە 2000-يىللاردا قەشقەر، خوتەن ئەتراپلىرىدا سۇفىيلارنىڭ ھەلەقە سېلىپ ھۆكمەت ئوقۇشتەك كوللېكتىپ پائالىيەتلىرىگە يول قويۇشىدەك غەيرىيلىك توغرىسىدا سۆزلەشتۇق. بولۇپمۇ ئوتتۇرا ئاسىيادا سۇفىزىمنىڭ تەدرىجىي ھالدا يەر شارى مىقياسىدىكى «جىھاد» چۈشەنچىلىرى بىلەن باغلىنىپ قېلىشى توغرىسىدا بەزىلەرنىڭ «سۇفىزىم سىياسىي ۋە زورلۇق كۈچ شەكىللىرىنى ئىنكار قىلىدۇ» دېگەن قاراشنى قۇۋۋەتلەيدىغانلىقى توغرىسىدا سۆز بولغاندا ئۇ بۇنىڭدا تولىمۇ قىزىقارلىق بولغان بەزى ھادىسىلەرنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئوتتۇرىغا قويدى.

ئۇيغۇر ئېلىدە تۇرغان ئامېرىكالىق تەتقىقاتچى ساراھ تاينىن بىلەن سۆھبەت

يوللانغان ۋاقتى:2020-03-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئامېرىكالىق تەتقىقاتچى ساراھ تاينىن خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر ئېلىدىكى بېسىم ۋە نازارەت سىياسەتلىرىنى پەيدىن-پەي كۈچەيتىپ، ئاقىۋەتتە مىليونلىغان ئۇيغۇرلارنى لاگېرلارغا تۇتقۇن قىلىشنى باشلىغان مەزگىلدە تەتقىقات خىزمىتى بىلەن ئۈرۈمچىگە بارغان.

ئۇ 2014-2017-يىللىرى ئارىسىدا ئۈرۈمچىدە تۇرۇش جەريانىدا ئۇيغۇر ئېلىدە يۈرگۈزۈلگەن يۇقىرى تېخنىكالىق نازارەت تۈزۈمى ۋە باشقا كەمسىتىش سىياسەتلىرىگە شاھىت بولغان. ئۇ ئۆزىنىڭ كۆرگەنلىرىنى يېقىندا «مەن خىتايدا تەتقىقات بىلەن شوغۇللىنىۋاتقاندا ئۇيغۇر دوستلىرىم يوقاپ كېتىشكە باشلىدى» ماۋزۇلۇق ماقالە ئارقىلىق ئېلان قىلدى. ئۇنىڭ ماقالىسى «ۋاشىنگتون پوچتىسى»، «دىپلومات» قاتارلىق ئاخباراتلاردا ئېلان قىلىندى.

ساراھ تاينىن رادىيومىزنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلىپ، ئۆزىنىڭ رايوندىكى سىياسەتلەر ھەققىدىكى كۆز قاراشلىرىنى بىز ئورتاقلاشتى. ئۇ بىزگە قىلغان سۆزىدە «2017-يىلى لاگېرلار كەڭ دائىرىدە ئومۇملاشتى. ئەمما بۇنداق ‹قايتا تەربىيە›، ‹كەسپىي تەربىيە› دەپ ئاتىلىۋاتقان ھەرىكەتلەر رايوندا ئۇزۇندىن بۇيان يۈز بېرىپ كەلگەن،» دېدى.

«مەنزىلگە يېتەلمىگەن سەپەرلەر» دىكى تارىخىي مۇساپىلەر (1)

يوللانغان ۋاقتى:2020-03-14| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئەسلىمەنىڭ مۇئەللىپى ھۈسەيىن غازى

ئۇيغۇرلارنىڭ 20-ئەسىر تارىخى مۇساپىلىرى، بولۇپمۇ 1933- ۋە 1944-يىللىرىدىكى ئىككى قېتىملىق مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى نەتىجىسىدە قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ تارىخى مۇساپىلىرى رەسمىي ھۆكۈمەت ھۆججەتلىرى، تارىخىي ھۆججەتلەر ۋە مۇتەخەسسىسلەرنىڭ ئىلمىي ئەسەرلىرىدىن باشقا ئاشۇ ۋەقەلەرنىڭ بىۋاسىتە قاتناشقۇچىلىرى بولغان بىر قىسىم تارىخىي شاھىتلارنىڭ قەلەملىرى ئارقىلىقمۇ خېلى يورۇتۇلۇپ، بۇ ئەسلىمىلەردىكى مەلۇماتلار دەۋرىمىزگە يېتىپ كەلدى.

ئەلۋەتتە، 1930-يىللاردىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب تارىخىي شاھىتلىرىنىڭ قالدۇرغان ئەسلىمىلىرىگە قارىغاندا، 1940-يىللاردىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب، جۈملىدىن شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ھەربىي ۋە مەمۇرىي خادىملىرىنىڭ قالدۇرغان ئەسلىمىلىرى بىرئاز كۆپرەك. بۇنداق ئەسلىمىلەرنىڭ كۆپىنچىسى ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىچىدە يېزىلغان بولسىمۇ، ئەمما چەتئەللەردە يېزىلغانلىرى يەنىلا چەكلىكتۇر.

1955-1962-يىللىرى ئارىسىدا 1944-1949-يىللىرىدىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابنىڭ كۆپ ساندىكى قاتناشقۇچىلىرى، جۈملىدىن شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ كۆپلىگەن جەڭچى ۋە ئوفىتسېرلىرى، ھۆكۈمەت خادىملىرى، بولۇپمۇ شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ بىر قىسىم يۇقىرى دەرىجىلىك ھەربىي ۋە مەمۇرىي خادىملىرى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قازاقىستان، قىرغىزىستان، ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيەتلىرىگە كۆچۈپ كېلىپ يەرلىشىپ قالغانىدى.

ئەنە شۇلار ئارىسىدىكى بىر قىسىم كىشىلەر 1991-يىلى، سوۋېت ئىتتىپاقى يىمىرىلگەندىن كېيىن ئۆزلىرىنىڭ ئىنقىلاب جەرياندا كۆرگەن-بىلگەنلىرىنى قىسقا ئەسلىمە ياكى چوڭ ھەجىملىك بەدىئىي ئەسەرلەر سۈپىتىدە يېزىپ ئېلان قىلدى. بىراق، رەسمىي ئەسلىمە شەكلىدىكى چوڭ ھەجىملىك كىتابلاردىن پەقەت شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيەسىنىڭ پودپولكوۋنىكى، شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيەسى باش قوماندانلىق شتابى ئوپېراتىپ بۆلۈمى باشلىقى، 1933-يىللاردىكى ۋە 1944–1949يىللاردىكى ئىككى قېتىملىق شەرقىي تۈركىستان ئىنقىلابىنىڭ ئىشتىراكچىسى ھۈسەيىن غازىنىڭ 2015-يىلى بىشكەكتە نەشر قىلىنغان «مەنزىلگە يېتەلمىگەن سەپەرلەر» ماۋزۇلۇق ئەسلىمىسى ۋەكىل خاراكتېرلىكتۇر.

جېف ئېدېن بىلەن سۆھبەت: «يىپەك يولىدىكى جەڭگىۋار ئەۋلىيالار» (1)

يوللانغان ۋاقتى:2020-03-11| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ نۆۋەتتە ئۇيغۇر دىيارىدا بارغانسېرى يۇقىرى پەللىگە چىقىۋاتقان سىياسىي باستۇرۇش ھەرىكىتىدە ئىسلام دىنى ۋە ئۇنىڭ بىلەن باغلىنىشلىق بولغان ھادىسىلەر مۇھىم نىشانلاردىن بولۇۋاتقانلىقى مەلۇم. شۇ سەۋەبتىنمۇ بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بولغان بارلىق مۇئەسسەلەر، جۈملىدىن مەسچىت ۋە مازارلار، قەبرىستانلىقلار، قەدىمىي دىنىي ئىزلار سىستېمىلىق ھالدا «يېڭى زامانغا ئۇيغۇنلىشىش» نامىدا چېقىپ تاشلىنىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا خىتايچە ئۇسۇلۇپتىكى بىنالارنىڭ چۈشۈۋاتقانلىقى ھەر ساھە كىشىلىرىنىڭ زور ئەندىشىسىنى، شۇنىڭدەك ئۇيغۇرلارنىڭ ئورتاق نەپرىتىنى قوزغاپ كەلمەكتە. يېقىندىن بۇيان ئىشلارنىڭ بۇنىڭدىن ھالقىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆتمۈش تارىخىنى كەلگۈسى بوغۇنلارغا ئۇلاشتۇرغۇچى تارىخىي مىراسلارنىڭ يوقىتىلىشى بولسا بۇنىڭدىكى يېڭى بىر مەزمۇن بولۇپ قالدى. خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆتمۈشىدىن مەلۇمات بەرگۈچى بارلىق مەنبەلەرنى ئەنە شۇ يوسۇندا يوقىتىشنى داۋام قىلىۋاتقاندا غەرب دۇنياسىدا بارلىققا كېلىۋاتقان ھەمدە بۇ ساھەنى قوغداشقا بەخش ئېتىلگەن بەزىي ئىلمىي ئەمگەكلەر بۇ جەھەتتە كىشىنى تولىمۇ خۇشال قىلىدۇ. تارىخ پەنلىرى دوكتورى جېف ئېدىننىڭ يېقىندا بىرل نەشرىياتىدا نەشر قىلىنغان «يىپەك يولىدىكى جەڭگىۋار ئەۋلىيالار» ناملىق ئەسىرىنى ئەنە شۇنىڭ جۈملىسىدىن، دېيىشكە بولىدۇ.