ئابدۇقادىر داموللامنىڭ ئۆلۈمى: قەشقەرنى قاپلىغان قارا ھىجران (1)

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-01| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

1924-يىلى 8-ئاينىڭ 14-كۈنى تۈن يېرىملاشقاندا ئابدۇقادىر داموللام ئەزىزانە قەشقەردىكى شەخسىي تۇرالغۇسىدا ياللانغان بىر قاتىل تەرىپىدىن پىچاقلاپ ئۆلتۈرىلىدۇ. قەشقەر ئاسمىنىدىن بىر يورۇق يۇلتۇز ساقىپ چۈشىدۇ. ئۇيغۇر خەلقى تارىخنىڭ ئەڭ قاراڭغۇ ۋە جاھالەتلىك يىللىرىدا مەشئەل كۆتۈرۈپ ئەتراپنى يورۇتقان جاسارەتلىك بىر يولباشچىسىدىن ئايرىلىپ قالىدۇ. ئارىدىن 60 يىلدەك ۋاقىت ئۆتۈپ ئابدۇقادىر داموللامنىڭ ھاياتى ھەققىدە تۇنجى قىسسەنى يازغان يازغۇچى خېۋىر تۆمۈر قەشقەرنى قاپلىغان بۇ قارا ھىجران ھەققىدە مۇنۇ جۈملىلەرنى يازغان ئىدى: «ئابدۇقادىر داموللامنىڭ ئۆلۈمى قەشقەرنى زىل-زىلىگە سالدى. بۇ ھەقىقەتەنمۇ دەھشەتلىك بىر كۈن بولغان ئىدى. ئاسمان يېرىلدى، يۇلتۇز تۆكۈلدى، چاقماق چېقىلىپ، يامغۇر قۇيۇلدى. زېمىن تىترەپ، تاغلار يېرىلدى. ئالەمنى قاراڭغۇلۇق قاپلىدى، كۆزلەر باغلىنىپ، يۈرەك داغلاندى. ئابدۇقادىر داموللام بىر ئالىم ئىدى، ئۇنىڭ ئۈچۈن ئالەم يىغلىدى. . .»

شۇ كۈنى قەشقەردە ئون مىڭلىغان جامائەت مەرھۇم ئابدۇقادىر داموللامنىڭ تاۋۇتىنى ئېگىز كۆتۈرۈپ، مەرسىيە قوشاقلىرىنى ياڭرىتىپ، ھازا ئېچىشقان ھالدا ھەزرەتتتىكى تاختاكۆۋرۈك مازارلىقىغا قاراپ دېڭىز دولقۇنىدەك ئاقىدۇ:

بالىلارنىڭ قەلبىدىكى ئىككى جۇمھۇرىيەت

يوللانغان ۋاقتى:2020-11-28| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

غەربنىڭ بۈگۈنكى ئەركىن جەمئىيىتىدە ياشاۋاتقان ئۇيغۇر پەرزەنتلەر بىلەن ئەسىر ۋەتىنىمىز شەرقى تۈركىستان ھەققىدە ئەسرا بولۇش ماڭا ئويلاپ باقمىغان يېڭىلىقلارنى بەخش ئەتتى. بالىلارنىڭ تارىختا غەلىبىلىك قۇرۇلغان جۇمھۇرىيەتلىرىمىزدىن پەخىرلەنگەن تەبەسسۇمى، ئوڭۇشسىزلىققا ئۇچرىغان دۆلەتلىرىمىزنىڭ قىسمىتى ھەققىدە ئويلىنىشلىرى، ئازابلىق تېڭىرقاشلىرى ماڭا بىر ئۈمىدنىڭ بېشارىتىنى بەخشەندە قىلدى. ئەجدادلارنىڭ تالاپىتىدىن دەرتلەنگەن بالىلار ماڭا «بالا، قىلغان ئىشى چالا» دېگەن كونا ماقالنىڭ ئورنىغا «ئاتا غورا يېسە، بالىنىڭ چىشى قاماپتۇ» دېگەن مىڭ يىللىق ھېكمەتنى ئەسلەتتى.

2020-يىلى 15-نويابىر كۈنى ئامېرىكا مۇستەقىللىق ھەرىكىتىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى دەپ قارىلىدىغان «دېڭىزغا چاي تۆكۈش ۋەقەسى» يۈز بەرگەن شەھەر بوستوندا ياشايدىغان ئۇيغۇر بالىلار بىلەن تارىختا مۇستەقىللىق جاكارلىغان دۆلەتلىرىمىز ھەققىدە مۇڭداشتۇق. ئامېرىكىنىڭ دۇنياغا داڭلىق خارۋارد، ستەنفورد، يېل ۋە ماسساچوستىس تېخنىكا ئىنستىتۇتى قاتارلىق ئالىي بىلىم يۇرتلىرى ئورۇنلاشقان شەھەردە ئىستىقبالىمىز ئۈچۈن تىرىشىۋاتقان بوغۇنلار بىلەن تارىختىن يولغا چىقىپ كەلگۈسىنى پىلان قىلىش پۇرسىتىمىز بولدى.

مەن لېكسىيەنى باشلاشتىن بۇرۇن بالىلاردىن بىر دۆلەت بولۇش ئۈچۈن نېمىلەرنىڭ بولۇشى شەرتلىكىنى سورىغان بولدۇم. بالىلارنىڭ جاۋابى بىر بىرىنى تولۇقلىدى. بىرى زېمىن دېدى، يەنە بىرى ئارمىيە، بىرى ھۆكۈمەت دېدى، يەنە بىرى ئاساسى قانۇن دېدى، بىرى خەلق دېدى يەنە بىرى پارلامېنت. ئاخىرى بىز ئورتاق جاۋابنى تېپىپ تاپقان بولدۇق. يۇقىرىقىلارنىڭ ھەممىسى بولۇشى كېرەك ئىكەن. ئەمما ئەڭ مۇھىم شەرت مىللەت ئىكەن.

بالىلار سورىغان سوئاللاردىن قارىسام ئۇلار 87 يىل ۋە 76 يىل بۇرۇن قۇرۇلغان ئىككى جۇمھۇرىيىتىمىزنىڭ زادى قانداق بىر دۆلەت بولغانلىقىغا قىزىقىدىكەن. مەن ئۇلارغا بىرىنچى جۇمھۇرىيىتىمىزنىڭ خۇددى گېرمانىيەگە ئوخشاش پرېزىدېنت دۆلەتنىڭ سىمۋولى بولىدىغان، ھۆكۈمەتنى باش مىنىستىر باشقۇرىدىغان پارلامېنتلىق دېموكراتىيەنى ئاساس قىلغان بىر سىياسىي تۈزۈمنى ئورناتقانلىقىنى ئېيتىپ بەردىم. ئۇلارغا يەنە ئىككىنچى جۇمھۇرىيىتىمىزنىڭ خۇددى ھازىرقى ئامېرىكا بىلەن ئوخشاش ھۆكۈمەتنى پرېزىدېنت باشقۇرىدىغان، پرېزىدېنتنى خەلق سايلايدىغان بىر تۈزۈمنى يولغا قويغانلىقىنى چۈشەندۈردۈم.

راچىل ھاررىس بىلەن سۆھبەت: «ئۇيغۇرچە ئىسلامنىڭ تاۋۇشلۇق مەنزىرىسى» (2)

يوللانغان ۋاقتى:2020-11-28| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

2020-يىلى نويابىردا نەشردىن چىققان «ئۇيغۇرچە ئىسلامنىڭ تاۋۇشلۇق مەنزىرىسى» دە ئاپتور راچىل ھاررىسنىڭ چەت ۋە خىلۋەت ئۇيغۇر يېزىلىرىدىكى ئۇيغۇر خانىم-قىزلىرىنىڭ روھىيەت دۇنياسىدىن ھېس قىلغان كۆپلىگەن مەزمۇنلار ئورۇن ئالغان. بۇ جايلاردىكى ئۇيغۇر ئاياللىرى بىلەن بىۋاستە ئارىلىشىپ ياشاش جەريانىدا ئۇ ئاشۇ ئۇيغۇر جامائىتى ئارىسىدا يېڭىدىن پەيدا بولۇۋاتقان بىر قىسىم «ئۇيغۇرچە» ئالاھىدىلىككە ئىگە ئىسلامىي ھادىسىلەرنى ۋە ئۇنىڭ «تاۋۇشلۇق» ئەكس ئېتىشىنى كۆرگەن. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئاشۇ ئۇيغۇر ئاممىسى ئارىسىدا چەت ئەلدىن ئىمپورت قىلىنغان دىنىي مەزمۇنلاردىكى ئۈن-سىن بۇيۇملىرىنىڭ ئەۋج ئېلىشىنى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ كېيىنكى ۋاقىتلاردا «ئۇيغۇرلارنىڭ ئەسەبىي ۋە تېرورچى بولۇپ كېتىشىنىڭ سەۋەبى» دەپ ئىزاھلىشى ھەرقايسى ھۆكۈمەت ئاخباراتلىرىدىن كەڭ يەر ئېلىشقا باشلىغان. بۇ توغرىسىدا گەپ بولغاندا راچىل ھاررىس ئۆزىنىڭ بۇ خىل خۇلاسە چىقىرىش ئۇسۇلىغا قوشۇلمايدىغانلىقىنى ئالاھىدە تەكىتلىدى.

«مەن ‹دىنىي مەزمۇندىكى ئۈن-سىن بۇيۇملىرىنىڭ تارقىلىشى، بولۇپمۇ ئۇلارنىڭ چەت ئەلدىن ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشىغا سىڭىپ كىرىشى ئۇيغۇرلارنى ئەسەبىي قىلىۋەتتى ۋە ئۇلارنى تېرورلۇققا رىغبەتلەندۈردى› دەيدىغان قاراشقا زادىلا قوشۇلالمايمەن. چۈنكى بۇ خىل قاراشتا مەسىلىنىڭ مۇھىم نۇقتىسى ھەمدە نېمە ئۈچۈن ئۆتكەن ئون يىلدا ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى ئاشۇ خىل زورلۇق ھەركەتلىرىنىڭ كېلىپ چىقىۋاتقانلىقىنىڭ سەۋەبلىرى بىر ياققا قايرىلىپ قالىدۇ. ئەگەر سىنچىلاپ قارايدىغان بولساق بۇ خىل زورلۇق ھەركەتلىرىنىڭ ھېچقايسىسى ئالدىن پىلانلانغان تېرورلۇق ھەركەتلىرى ئەمەسلىكىنى بايقايمىز. چۈنكى بۇلارنىڭ ھەممىسى ئەمىلىيەتتە يەرلىك خەلقنىڭ ئىشغالىيەت ۋە زورلۇق تەدبىرلىرىگە قارشى بىلدۈرگەن ئىنكاسى ئىدى. شۇڭا بۇ خىل ھادىسىلەر قايتا-قايتا يۈز بەردى، يەنە كېلىپ ساقچىلارنىڭ تىنچ يوسۇندىكى نامايىشلارنى زورلۇق بىلەن باستۇرۇش ھەركىتى جەريانىدا ئەڭ كۆپ ئوتتۇرىغا چىقتى. شۇڭا بۇ يالغۇز خىتايدىكى يىگانە ھادىسە ئەمەس. نۇرغۇنلىغان دۆلەتلەر ئۆزلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى چىققانلىكى ھەممىلا ھەركەتنى تېرورلۇق، دەپ ئېلان قىلىدۇ بۇ بولسا ئەمىلىيەتتە زۇلۇمغا ئۇچرىغان خەلقنىڭ قارشىلىقىنى ھۆكۈمەتلەر تاشقى دۇنياغا پەردازلاپ كۆرسىتىدىغان بىر تۈرلۈك ئورتاق ئۇسۇل خالاس. بۇ خىلدىكى زۇلۇمغا بولغان قارشىلىقنى ئىپادىلەش ئۇسۇللىرى مۇشۇنىڭ بىلەنلا چەكلىنىپ قالمىدى. ‹دىنىي يوسۇندا كيىنىش مۇشۇنداق بولىدۇ› دەپ قارىغان بىر قىسىم ئۇيغۇر خانىم-قىزلىرىنىڭ ئوتتۇرا شەرق ئۇسلۇبىدىكى دىنىي قىياپەتتە كىيىنىشىمۇ ئەمىلىيەتتە خىتاي ھۆكۈمىتىگە بولغان قارشىلىقىنىڭ بىر تۈرلۈك ئىپادىلىنىشىدۇر. تۈركىيە دۆلەت بايرىقى چۈشۈرۈلگەن مايكىلارنى كىيىشنىمۇ مۇشۇ خىل قارشىلىقنىڭ جۈملىسىدىن دېيىش مۇمكىن. دەرۋەقە ھازىر بۇ ئىشلارغا يول قويۇلمايدۇ.»

رەيچىل خاررىس بىلەن سۆھبەت: «ئۇيغۇرچە ئىسلامنىڭ تاۋۇشلۇق مەنزىرىسى» (1)

يوللانغان ۋاقتى:2020-11-28| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

2020-يىلى ئۇيغۇر جەمئىيىتى دۇچ كېلىۋاتقان سىياسىي باستۇرۇش ۋە ئىجتىمائىي پاجىئەلەر ئەڭ يۇقۇرى چەككە يەتكەن بىر يىل دەپ قارىلىۋاتقاندا، غەرپ دۇنياسىدىكى ئالىملارنىڭ ئۇيغۇرلارغا بېغىشلانغان ئەسەرلىرى ئەڭ كۆپ نەشىردىن چىققان بىر يىل بولدى. بولۇپمۇ بۇ يىلنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىنىڭ ھەرقايسى ساھەلىرى تەپسىلى يورۇتۇلغان ئون نەچچە ئەسەر كىتاپخانلار بىلەن يۈز كۆرۈشكەن ھەمدە داۋاملىق يۈز كۆرۈشىۋاتقان بولۇپ، شۇلارنىڭ ئىچىدە ئەنگلىيەدىكى ئۇيغۇرشۇناس دوكتۇر رەيچىل خاررىسنىڭ «ئۇيغۇرچە ئىسلامنىڭ تاۋۇشلۇق مەنزىرىسى» ناملىق ئەسىرى ئالاھىدە ئورۇن ئىگىلەيدۇ.

مەزكۇر ئەسەرنى ئۇزۇن يىللاردىن بۇيان ئۇيغۇر سەنئىتى، بولۇپمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ مۇزىكا مەدەنىيىتىگە زېھىن قويۇپ كېلىۋاتقان رەيچىل خانىمنىڭ بۇ ساھەدىكى ئىزدىنىشلىرىنىڭ يەنە بىر قېتىم تۈگەللىنىشى، دېيىش مۇمكىن. ئۇيغۇر فولكلورى بويىچە ئىزدىنىۋاتقان ھەمدە ھازىر لاگېرلارنىڭ بىرىگە قامالغان، دەپ قارىلىۋاتقان دوكتۇر راھىلە داۋۇت بىلەن ئۇزۇن يىللاردىن بېرى ھەمكارلىشىپ كېلىۋاتقان رەيچىل خاررىسنىڭ بۇ ئەسىرىمۇ ئاشۇ يوسۇندا ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى يېزا-قىشلاق ئاياللىرىنى مەركىزىي تېما قىلغان. ئۇ بۇ ھەقتىكى سۆھبىتىمىز جەريانىدا بۇ توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتكەچ بۇنى ئالاھىدە تەكىتلىدى.

«شۇنداق. بۇ يىل بىز بىر-بىرىدىن ياخشى بىر يۈرۈش كىتابلارنىڭ چىقىۋاتقانلىقىنى كۆرۈۋاتىمىز. بولۇپمۇ شان روبېرتس، تىم گروس، يەنە دەررېن بايلېرنىڭ پات يېقىندا نەشردىن چىقىدىغان كىتاۋى، ئېرىك شلۇسېلنىڭ كىتاۋى دېگەنلەر ئامېرىكىدا نەشردىن چىقتى. ئەمدى بۇ پۈتۈنلەي ئامېرىكىلىق ‹ئەر› لەر يازغان بۇ كىتاپلارغا سېلىشتۇرۇش توغرا كەلسە مېنىڭ كىتاۋىمنى ئاساسەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنوگرافىيەسىگە بېغىشلانغان، دېيىش مۇمكىن. يەنە كېلىپ بۇ مېنىڭ ئۇيغۇر يېزىلىرىدا ياشاش ھەمدە شۇ جايدىكى ئۇيغۇر خانىم-قىزلىرى بىلەن سۆھبەتلىشىش جەريانىدا بايقىغانلىرىم ئاساسىدا يېزىلغان تەكشۈرۈش نەتىجىسىدۇر. شۇڭا بۇ مەنىدىن ئالغاندا مېنىڭ كىتاۋىمدا بايان قىلىنغانلىرى ئ‍ۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك خەلقئارالىق سىياسىي تېمىلار ياكى ئېقىم مەسىلىلىرى ئەمەس، ئەكسىچە ئۇيغۇرلارنىڭ كۈندىلىك ھاياتىنىڭ رېئال كارتىنىلىرى. شۇنداقلا بۇ زور تېمىلارنىڭ ئاشۇ يەرلىك خەلقلەرگە قانداق تەسىر كۆرسىتىۋاتقانلىقى ھەمدە ئۇلارنىڭ بۇ مەسىلىلەرگە قانداق مۇئامىلە قىلىۋاتقانلىقىدۇر.»

زامانىدا ھىتلېر ئۈچۈن خىزمەت قىلغان ۋولكسۋاگېن شىركىتى بۈگۈن شى جىنپىڭ ئۈچۈن خىزمەت قىلىۋاتامدۇ؟

يوللانغان ۋاقتى:2020-11-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ماشىنا شىركىتى بولغان ۋولكسۋاگېننىڭ ئۈرۈمچىدىكى ئەڭ كىچىك زاۋۇتى ئۇنىڭغا ئەڭ زور باش ئاغرىقى ئېلىپ كەلگەن.

بۇ بىر ھەپتىدىن بۇيان گېرمانىيە ھەمدە ياۋروپا مەتبۇئاتلىرىنىڭ بەزى سەھىپىلىرى دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ماشىنا شىركىتى بولغان ۋولكسۋاگېننىڭ ئۈرۈمچىدىكى زاۋۇتى توغرىسىدىكى مۇنازىرىلەر بىلەن تولدى. گەرچە ھېچ بىر ئاخبارات ۋاستىلىرى ۋولكسۋاگېننىڭ ئۇيغۇر دىيارىدىكى مەجبۇرىي ئەمگەك بىلەن بولغان ئالاقىسىغا دائىر بىرەر دەلىل-ئىسپات كۆرسىتىپ بېرەلمىگەن بولسىمۇ، ئۇلار ھىچ بولمىسا ۋولكسۋاگېننى ئۇيغۇرلار ئۇچراۋاتقان زۇلۇملارغا سۈكۈت قىلىش بىلەن توختىماي ئەيىبلەيتى.

بۇ ئەيىبلەشلەر ھەتتا ۋولكسۋاگېن شىركىتىنىڭ تارىخىنى ئوتتۇرىغا سۆرەپ چىقتى. ۋولكسۋاگېن شىركىتى 1937-يىللىرىدىن باشلاپ ناتسىستلار گېرمانىيەسىنىڭ رەھبىرى ھىتلېرنىڭ ياردىمى بىلەن قۇرۇلغان ھەم ئۇنىڭ ئۈچۈن خىزمەت قىلغان بولۇپ، تەدرىجى مەجبۇرىي ئەمگەككە تايىنىپ ھىتلېر ئۈچۈن ھەرخىل قاتناش قوراللىرى ۋە ئۇرۇش ئەسلىھەلىرىنى ياساپ بەرگەن. ئۇلار ئىشلەتكەن ئىشچىلار كېيىنچە ھىتلېر قۇرغان جازا لاگېرلىرىدىكى تۇتقۇنلار بولغان. بۇ تارىخ بۈگۈنكى ئۇيغۇر دىيارىدىكى مىليونلىغان ئۇيغۇرلار قامالغان جازا لاگېرلىرى ۋە مەجبۇرىي ئەمگەك بىلەن سېلىشتۇرۇلغان.

ئۇيغۇر موللا-ئۆلىمالىرى قۇرغان جۇمھۇرىيەت

يوللانغان ۋاقتى:2020-11-14| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

بۈگۈن 12-نويابىر، ئۇيغۇرلارنىڭ موللا-ئۆلىما داھىيسى سابىت داموللام قاتارلىقلارنىڭ رەھبەرلىكىدە 1933-يىلى بىرىنچى جۇمھۇرىيەت، يەنى شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتىنى قۇرغان كۈن. بۇ جۇمھۇرىيەت دۇنيا تارىخىدا موللا-ئۆلىمالار قۇرغان تۇنجى دېموكراتىك دۆلەت بولۇپ، پادىشاھلىق ئومۇملاشقان مۇسۇلمان دۇنياسىدا پرېزىدېنت دۆلەتكە سىمۋوللۇق قىلىدىغان، باش مىنىستىر ھۆكۈمەتنى سايلىغۇچى خەلققە ۋاكالىتەن باشقۇرىدىغان تۈزۈم قوللانغان. سابىت داموللام باش ۋەكىل، خوجانىياز ھاجى جۇمھۇر رەئىس دېيىلگەن. جۇمھۇر رەئىس دېگەنلىك خەلقنىڭ بېشى دېگەنلىك بولىدۇ. بۇ جۇمھۇرىيەتنىڭ 30 ماددىلىق ئاساسى قانۇنى تۈزۈپ چىقىلغان.

بىرىنچى جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغان قەشقەردە سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى، ئەنگلىيەنىڭ كونسۇلخانىلىرى ۋە شىۋېتسىيەنىڭ ۋاكالەتچى ئورگانلىرى بار ئىدى. دۆلەت رەھبەرلىرىمىز ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەت ئېلان قىلغان، ئۇلار بىلەن دىپلوماتىك ئالاقە ئورنىتىشقا تىرىشقان. مەسىلەن، خوجانىياز ھاجى ئەنگلىيە پادىشاھىغا مەكتۇپ يوللىغان، شىۋېتسىيە دىن تارقاتقۇچىلىرىنىڭ باسمىخانىسى بىلەن ھەمكارلىشىپ گېزىت-ژۇرنال نەشر قىلدۇرغان، ھۆكۈمەتنىڭ ئارخىپ-ماتېرىياللىرىنى تۈپلەتكەن، ھۆججەت ۋە پەرمانلىرىنى باستۇرغان.

ئاجىزلاۋاتقان «فاشىزىم» چۈشەنچىسى ۋە ئۇيغۇرلاردا تەكرارلىنىۋاتقان تارىخىي پاجىئەلەر

يوللانغان ۋاقتى:2020-11-11| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

يېقىنقى مەزگىللەردە ئامېرىكادىكى بىر قىسىم ئاخبارات ۋاسىتىلىرىدە ئۇنتۇلغىلى خېلى ئۇزۇن بولۇپ كەتكەن «فاشىستلىق» ياكى «فاشىزىم» ئاتالغۇلىرى ئانچە-مۇنچە كۆزگە چېلىقىدىغان بولۇپ قالدى. ئەمما بۇ ئاتالغۇلارنىڭ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى «فاشىزىمغا قارشى دۇنياۋى بىرلىكسەپ» ھەققىدە ئەمەس، ئەكسىچە ئامېرىكادىكى بىر قىسىم سىياسيونلارغا دارىتمىلىنىشى بۇ ساھە بىلەن تونۇشلۇقى بولغان بەزى مۇتەخەسسىلەرنى جىددىي ئىنكاس قايتۇرۇشقا ئۈندىدى. ۋاشىنگتون شەھىرىدىكى «بروكىڭ ئاقىللار مەركىزى» نىڭ خادىمى، 2019-يىلى «دۇنيادىكى ئەڭ تەسىرگە ئىگە 50 مۇتەپەككۇر» نىڭ بىرى بولۇپ باھالانغان دوكتور شادى ھامىد ئەنە شۇلارنىڭ بىرى.

شادى ھامىدنى تەئەججۈپلەندۈرگەن بىر نۇقتا ئامېرىكا زېمىنىدىكى بىر قىسىم شەھەرلەردە ئىجتىما’‍ي مەسىلىلەر تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققان زور كۆلەملىك پۇقراۋىي توقۇنۇشلارنى كونترول قىلىش ئۈچۈن ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ ھەربىي قىسىملارنى ئەۋەتىپ تەرتىپ ساقلىشىنى بىرقىسىم كىشىلەرنىڭ «جامائەت پىكرىنى باسقانلىق ھەمدە فاشىستلىق قىلغانلىق» دەپ ئەيىبلىشى بولغان. بولۇپمۇ بەزىلەرنىڭ «تەرتىپنى ساقلاش» ھەققىدە سۆز قىلغان ئامېرىكا كېڭەش پالاتاسىنىڭ ئەزاسى توم كاتتوننى «فاشىست» دەپ ئاتىشى ئۇنى تېخىمۇ ھەيران قالدۇرغان. ئۇ «ئاتلانتىك» گېزىتىدە ئېلان قىلغان بۇ ھەقتىكى ماقالىسىدە بۇ يۈزلىنىشنى كەسكىن تەنقىدلەپ «ئەگەر بۇ ئىشلارنى فاشىزىمغا باغلىساق ئۇ ھالدا ئامېرىكالىقلارنىڭ فاشىزىم ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى بەكلا ئاجىزلاپ كېتىپتۇ، دېسەك بولىدۇ» دەپ كۆرسەتتى. چۈنكى ئۇنىڭ قارىشىچە، نۆۋەتتە فاشىزىم بىلەن باغلىنىشلىق بولغان شۇنچە زور قەبىھلىك يۈز بېرىۋاتقاندا بۇ كىشىلەرنىڭ بۇ ھەقتە سۆز قىلىشنىڭ ئورنىغا گەپنى باشقا ياققا ئېلىپ قېچىشى «تۆگىنى تاشلاپ تۈگمىگە ئېسىلغانلىق» تىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىكەن. ئۇ بۇ ھەقتىكى سۆھبىتىمىز جەريانىدا بۇ توغرىسىدا مۇنداق دېدى:

«خىتاي چۈشى» نىڭ توققۇز سەھىپىسى ۋە شى جىنپىڭنىڭ يېڭى شوئارى

يوللانغان ۋاقتى:2020-11-04| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ يىللاردىن بۇيان داۋام قىلىپ كەلگەن «بەش يىللىق پىلان» لايىھەسى 2020-يىلى ئۆكتەبىردە چاقىرىلغان 19-نۆۋەتلىك 5-ئومۇمىي يىغىندىكى ئەڭ مۇھىم ۋە مەركىزىي تېمىلاردىن بولدى. خۇددى بۇرۇنقى مەزگىللەرگە ئوخشاش بۇ قېتىملىق ئومۇمىي يىغىنمۇ ھۆكۈمەت خىزمىتى ھەققىدە ئەمەس، ئاساسلىقى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ يۇقىرى قاتلىمىدىكىلەرگە بېغىشلانغان يىغىن بولغانلىقى ئۈچۈن پۈتۈن دۇنيانىڭ تېگىشلىك دىققىتىنى قوزغىدى. بۇنىڭدا ھەممىدىنمۇ بەكرەك كۆزگە چېلىقىدىغىنى بولسا بۇ قېتىمقى يىغىندا ئوتتۇرىغا قويۇلغان «14-بەش يىللىق» پىلان بولدى.

خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ ھەقتىكى خەۋەرلىرىدە كەڭ يەر ئالغان «بۇندىن كېيىن قۇدرەتلىك بىر مەملىكەتكە ئايلىنىش ھەمدە ھەممىلا ساھەدە قۇدرەت تېپىش» شوئارى دەل نۆۋەتتىكى خىتاي ھۆكۈمىتى بىۋاسىتە يار-يۆلەك بولۇۋاتقان «خىتاي چۈشى» نىڭ باشقىچە ئاتىلىشى بولۇپ، خىتاي ئاخباراتلىرى بۇنىڭ پەن-تېخنىكا، ھەربىي ئىشلار، مەدەنىيەت، مائارىپ، تەنتەربىيە قاتارلىق توققۇز چوڭ ساھەدىكى ئەھۋالى ھەققىدە كۆپلەپ مەلۇمات بەردى. بولۇپمۇ «14-بەش يىللىق پىلان» نىڭ 2035-يىلىغىچە بولغان مەزگىلدىكى خىتاينىڭ يېڭىدىن قۇدرەت تاپقان بىر مەملىكەتكە ئايلىنىشىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدىغانلىقى ئالاھىدە تەكىتلەندى.

ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىۋاتقان كىرىزىس ۋە يەھۇدىيلارنىڭ ئىنكاسى

يوللانغان ۋاقتى:2020-10-27| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۆتكەن بىرنەچچە يىلدا پۈتكۈل ئۇيغۇرلار دىيارىنى ئىسمى-جىسمىغا لايىق ساقچى دۆلىتىگە ئايلاندۇرۇشى ھەمدە بۇنىڭغا ئۇلاپلا مىليونلىغان كىشىنى لاگېرلارغا قامىشى بىلەن بۇنىڭدىن 75 يىل ئىلگىرى پۈتۈن دۇنياغا جاكارلارغان «ئەمدى قايتىلانمايدۇ» دېگەن ۋەدە يەنە بىر قېتىم دۇنيا جامائەتچىلىكىنىڭ دىققىتىنى قوزغىدى. بولۇپمۇ تاشقى دۇنيادىن قەتئىي مەخپى تۇتىلىۋاتقان لاگېرلاردىكى ئۆلۈم ۋەقەلىرىنىڭ كۆپلەپ مەلۇم بولۇشى بىلەن ئىنسانىيەتنىڭ يەنە بىر قېتىملىق زور قىرغىنچىلىققا يۈزلىنىۋاتقانلىقى تېخىمۇ زور ئەندىشىلەرنى قوزغىدى. بۇ مەسىلىلەرگە قارىتا غەرب دۇنياسىدىكى بىر قىسىم ھۆكۈمەتلەر پائال ئىنكاس قايتۇرۇۋاتقاندا خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭمۇ ئىقتىسادىي كونتروللۇق ئارقىلىق ئۆز قىلمىشلىرىغا تاشقى دۇنيادىن «ھېمايىچى» ئىزلىشى يەنە بىر ياقتىن بۇ مەسىلىلەرنىڭ تېخىمۇ ياخشى بىلىنىشىگە تۈرلۈك توسالغۇلارنى پەيدا قىلىشقا باشلىدى. بۇ جەرياندا ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە مۇشۇ خىلدىكى ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى باشتىن كەچۈرگەن يەھۇدىيلار جامائىتىنىڭ ئوخشىمىغان مەملىكەت ۋە ئوخشىمىغان سورۇنلاردا كۆكرەك كېرىپ ئوتتۇرىغا چىقىشى ھەمدە ئۇيغۇرلار ھەققىدە سۆز قىلىپ ئادالەتنى ياقلىشى بارغانسېرى كۆپ ئالقىشقا ئېرىشىشكە باشلىدى.

ئانالىزچىلار: «ئاتالمىش ‹جۇڭخۇا مىللەتلىرى ئورتاق گەۋدىسى› خىتايلاشتۇرۇش سىياسىتىنىڭ باشقىچە ئاتىلىشىدۇر»

يوللانغان ۋاقتى:2020-10-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

يېقىندىن بۇيان خىتاينىڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ھۆكۈمەت تاراتقۇلىرىدىن «شىنجاڭ گېزىتى»، «تەڭرىتاغ» تورى قاتارلىقلاردا مەخسۇس ئوبزور ماقالىسى ئېلان قىلىنىپ، «جۇڭخۇا مىللەتلىرى ئورتاق گەۋدىسى ئېڭى» تەشۋىقاتى قايتىدىن كۈچەيتىلگەن.

«شىنجاڭ گېزىتى» نىڭ 14-، 15-ئۆكتەبىر كۈنلىرىدىكى خىتايچە ۋە ئۇيغۇرچە سانلىرىنىڭ باش سەھىپىسىدە ئېلان قىلغان ئوبزور ماقالىسىدە، «‹جۇڭخۇا مىللەتلىرى ئورتاق گەۋدىسى› ئېڭى جۇڭگونىڭ بىرلىككە كېلىش ئاساسىدۇر، جۇڭگودىكى ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئۆز ئارا ئىتتىپاقلىقىنىڭ تۈپ نېگىزى ۋە مەنىۋى كۈچىدۇر،» دېيىلگەن ئىبارىلەر ئىشلىتىلگەن.

«شىنجاڭ گېزىتى» نىڭ ئوبزۇرىدا خىتاي مەدەنىيىتىنىڭ ئومۇملىشىشى تەشەببۇس قىلىنىپ، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا مىللەتلەرنىڭ ئۆز-ئارا ئىتتىپاقلىشىپ، ئەنئەنىۋى خىتاي بايراملىرىنى بىرلىكتە ئۆتكۈزىدىغان، خىتاي تىلىنى دۆلەت تىلى سۈپىتىدە ھەممە مىللەت ئورتاق قوللىنىدىغان مەنزىرىنى يارىتىش، دىنىي ئېتىقادتىمۇ «جۇڭگوچە ئالاھىدىلىك گەۋدىلەندۈرۈلگەن» مەنزىرىنى يارىتىشتەك «جۇڭخۇا مىللەتلىرى ئورتاق گەۋدىسى» ئېڭىنىڭ دۆلەتنىڭ بىرلىكىنى قوغداشتىكى ئاساس ئىكەنلىكى تەكىتلەنگەن. ئوبزوردا يەنە ئۇيغۇلارنىڭ تارىختىكى خىتاي سۇلالىلىرى دەۋرىدىلا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەن بولغان يېقىن مۇناسىۋىتى بارلىقى ئالاھىدە ئەسكەرتىلگەن.