ئالىمەدىن پائالىيەتچىگىچە: مايسەم مۇتەللىپوۋانىڭ ھايات كەچۈرمىشلىرى (1)

يوللانغان ۋاقتى:2019-07-01| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

غەرب دۇنياسى ئۆزىنىڭ بىر قىسىم ئايال ئالىملىرىدىن پەخىرلەنگىنىدەك ئۇيغۇرلارنىڭمۇ ئىپتىخارلىق ئىچىدە نامىنى تىلغا ئالىدىغان ئالىمەلىرى بار. ئەنە شۇلارنىڭ بىرى نۆۋەتتە ئامېرىكىدىكى ئەڭ نوپۇزلۇق ئالىي مەكتەپلەرنىڭ بىرى بولغان ماساچۇسسېتس تېخنولوگىيە ئىنستىتۇتى (MIT) قارمىقىدىكى غول ھۈجەيرە مەركىزىنىڭ دىرېكتورى بولۇپ ئىشلەۋاتقان دوكتور مايسەم مۇتەللىپوۋادۇر.

مايسەم مۇتەللىپوۋا ئۆزىنىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭمۇ دۇنيادىكى باشقا مىللەتلەرگە ئوخشاشلا دۇنياغا داڭلىق ئالىمەلەردىن بولالايدىغانلىقىنى ئىسپاتلاپ چىقتى. ئۇيغۇرلارغا ئۆزىنىڭ تەبىئىي پەن ساھەسىدىكى كۆپلىگەن ئۇتۇقلىرى بىلەن مەلۇملۇق بولۇپ كەلگەن مايسەم يېقىندىن بۇيان ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر دىيارىدىكى سىياسىي ۋەزىيەتكە چېتىشلىق بىر قاتار پائالىيەتلىرى بىلەن يەنە بىر پائالىيەتچى سۈپىتىدە تونۇلۇشقا باشلىدى. بۇ ھال ئۇنىڭ ئامېرىكادىكى ئەڭ داڭلىق ئالىي بىلىم يۇرتلىرىنىڭ بىرى بولغان خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئۆز ئالدىغا ئۇيغۇر دىيارىدىكى لاگېرلار مەسىلىسىنى تونۇشتۇرغۇچى تەنھا نامايىشچىغا ئايلىنىشىدا تېخىمۇ روشەن ئەكس ئەتتى. ئۇنداقتا مايسەم مۇتەللىپوۋا كىم؟ بىز بۇ ھەقتىكى ئەھۋاللارنى ئۇنىڭ ئۆز ئاغزىدىن ئاڭلاش ئۈچۈن مايسەم بىلەن سۆھبەتلەشتۇق.

«26-ئىيۇن شاۋگۇەن ۋەقەسى» نىڭ 10 يىللىق خاتىرىسىدە

يوللانغان ۋاقتى:2019-07-01| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

2009-يىلى 26-ئىيۇندا يۈز بەرگەن «شاۋگۇەن قانلىق ۋەقەسى» ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان تارىخىدىكى ئۇنتۇلماس بىر ۋەقەدۇر.

2009-يىلى 6-ئاينىڭ 25-كۈنى يېرىم كېچىدىن 26-كۈنى سەھەر سائەت 5:00 كېچە گۇاڭدۇڭ ئۆلكىسى شاۋگۇەن شەھىرى شۈرى ئويۇنچۇق زاۋۇتىنىڭ ياتاق رايونىدا قانلىق ۋەقە يۈز بەرگەن ئىدى. بۇ قانلىق ۋەقەنى 10 يىلدىن بۇيان ئۇيغۇرلار خاتىرىلەپ كەلمەكتە.

ئەينى چاغدىكى خاتىرىلەردىن مەلۇم بولۇشىچە، شۇ كېچىسى قەشقەر كوناشەھەر ناھىيەسىدىن گۇاڭدۇڭ ئۆلكىسىنىڭ شاۋگۇەن شەھىرىدىكى شۈرى ئويۇنچۇق زاۋۇتىغا كېلىپ ئىشلەۋاتقان 800 دەك ئۇيغۇر ياش ئىشچى قوللىرىدا پالتا، پىچاق ۋە تۆمۈر كالتەكلەر بىلەن قوراللانغان 10 مىڭدىن ئارتۇق خىتايلارنىڭ زوراۋانلىق ھۇجۇمىغا ئۇچرىغان. 5 سائەت داۋام قىلغان بۇ زوراۋانلىق ھۇجۇمىنىڭ جەريانلىرى ھەققىدىكى سىن كۆرۈنۈشلىرى 26-ئىيۇن كېچىسىدىن باشلاپ خىتاينىڭ تېڭشۈن، سىنا تورلىرىدا كەڭ تارقالغان. كېيىنكى 24 سائەت ئىچىدە مەزكۇر ۋەقە ھەققىدىكى خەۋەرلەر دىيارىم، شەبنەم، ئۇيغۇربىز قاتارلىق ئۇيغۇرچە تور بېكەتلىرىدىمۇ كۆچۈرۈپ تارقىتىلغان.

ئەينى چاغدىكى ئارخىپلارنى تەكشۈرگىنىمىزدە مەزكۇر تور بېكەتلىرىدە دەسلەپتە بېرىلگەن خەۋەرلەر بىلەن خىتاينىڭ ھۆكۈمەت تاراتقۇلىرىدا ۋەقەنىڭ يۈز بېرىش سەۋەبى، ۋەقەدە يارىلانغان ۋە ئۆلگەنلەرنىڭ سانى ھەققىدە بىر-بىرىدىن پەرقلىق، ھەتتا ئوخشىمايدىغان خەۋەرلەرنىڭ بېرىلگەنلىكىنى كۆرىمىز.

ئۇيغۇر ۋە تىبەتلەرگە بېرىلگەن ساختا ئاپتونومىيە خوڭكوڭلۇقلارغا قانداق بىر سىگنالنى بەرمەكتە؟

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-14| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

9-ئىيۇندىن باشلانغان خوڭكوڭدىكى مىليون كىشىلىك نارازىلىق نامايىشى بارغانچە كېڭەيمەكتە.

12-ئىيۇن كۈنىگە كەلگەندە خوڭكوڭدا تەسىرى زور بولغان سەنئەتكارلار، سودىگەرلەر ۋە بىر قىسىم شىركەت ھەم كارخانىلارنىڭ ئىشچى-خىزمەتچىلىرىمۇ نامايىشقا ئاۋاز قوشقان. نارازىلىق نامايىشىنى داۋاملاشتۇرۇۋاتقان خوڭكوڭلۇقلار تاراتقۇلارغا بەرگەن باياناتلىرىدا ئەگەر خىتاي مەركىزىي ھۆكۈمىتى تۈزىتىش كىرگۈزۈشنى پىلانلاۋاتقان «قاچقۇنلارنى ئۆتكۈزۈپ بېرىش نىزامى» ماقۇللانسا، خوڭكوڭنىڭ خەلقئارادىكى ئالاھىدە ئىقتىسادىي رايون ئەۋزەللىكى پاسسىپ تەسىرگە ئۇچرايدىكەن.

ئۇنداقتا، خوڭكوڭلۇقلار نېمە سەۋەبتىن مەزكۇر نىزامغا قارشى تۇرىدۇ؟ ئەگەر تۈزىتىش كىرگۈزۈلگەن مەزكۇر نىزامنىڭ لايىھەسى ماقۇللانسا، خىتاي مەركىزىي ھۆكۈمىتى 1997-يىلى خوڭكوڭنى قايتۇرۇۋالغان چېغىدا ئېلان قىلغان «بىر دۆلەتتە ئىككى خىل تۈزۈم» ۋە خوڭكوڭغا بېرىلگەن ئالىي ئاپتونومىيە ھوقۇقىدا قانداق ئۆزگىرىشلەر بولۇشى مۇمكىن؟ نېمە ئۈچۈن ئامېرىكا قاتارلىق غەربتىكى دېموكراتىك دۆلەتلەر خوڭكوڭ ۋەزىيىتىگە قارىتا جىددىي ئەندىشىسىنى ئىپادىلەيدۇ؟

ئىلشات ھەسەن؛ خىتاينىڭ مەقسىتى ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق مىللىي قەھرىمانلىرىمىزنىڭ ئوبرازىنى خۇنۈكلەشتۈرۈش

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-14| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

يېقىندا خىتاينىڭ ھۆكۈمەت مەتبۇئاتى بولغان شىنخۇا ئاگېنتلىقى، «نۇر» گېزىتى ۋە «تەڭرى تاغ تورى» بىردىنلا 1944-1949-يىللىرىدىكى شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ ئاساسلىق رەھبەرلىرىدىن بىرى ئەخمەتجان قاسىمىنى مەخسۇس خاتىرىلەپ ماقالە ئېلان قىلدى.

ماقالىغا «ئەخمەتجان قاسىمى شىنجاڭ خەلقىنىڭ ئازادلىق ئىشلىرى ئۈچۈن كۈرەش قىلغان» دەپ ماۋزۇ قويۇلۇش بىلەن بىرگە بۇنىڭغا قايتىدىن خىتاي كوممۇنىست رەھبىرى ماۋ زېدوڭنىڭ 1949-يىلى، 11-ئايدا بەرگەن: «ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق بەش يولداش ھايات ۋاقتىدا شىنجاڭ خەلقىنىڭ ئازادلىق ئىشلىرى ئۈچۈن قەھرىمانلارچە كۈرەش قىلىپ، ئەڭ ئاخىرىدا جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنى قۇرۇش ئىشلىرى يولىدا قۇربان بولدى، بۇ پۈتۈن مەملىكەت خەلقىنىڭ مەڭگۈ خاتىرىلىشىگە ئەرزىيدۇ» دېگەن باھاسى باش ئىلاۋە قىلىنغان. 

تيەنئەنمىن قىرغىنچىلىقىنىڭ 30 يىللىق خاتىرىسىدە ئۆركەش دۆلەت (2)

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-12| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۆركەش دۆلەت ئۆتكەن ھەپتە 1989-يىلىدىكى تيەنئەنمىن ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتىنىڭ 30 يىللىقىنى خاتىرىلەش ئەسناسىدا ئامېرىكاغا يېتىپ كەلگەن.

ئۆركەش دۆلەت تاراتقۇلارنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغاندا ۋە خاتىرىلەش پائالىيەتلىرىدىكى نۇتۇقلىرىدا بۇنىڭدىن 30 يىل ئىلگىرىكى تيەنئەنمىن ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتىنى قايتا خۇلاسىلەپ، ئامېرىكا قاتارلىق غەرب دۆلەتلىرىنى «خىتاي تىنچ يول بىلەن دېموكراتىيەلىشىدۇ» دېگەن خاتا قاراشتىن ئۈمىد كۈتمەسلىككە چاقىرغان.

ئۆركەش دۆلەت بايانلىرىدا خىتاينىڭ 30 يىلدىن بۇيان غەرب دېموكراتىك دۆلەتلىرى كۈتكەندەك دېموكراتىيە يولىغا ماڭمىغانلىقىنى، بەلكى ئۇنىڭ ئەكسىچە كۈنسايىن مۇستەبىتلىشىپ، يېڭىچە ھاكىممۇتلەقلىقنىڭ مودېلىنى دۇنياغا كۆرسىتىۋاتقانلىقىنى تەكىتلەپ ئۆتكەن.

2-ئىيۇن كۈنى ئۆركەش دۆلەت «گېرمانىيە ئاۋازى» نىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغىنىدا «خىتايدەك مۇنداق بىر مۇستەبىت ھاكىمىيەتنىڭ بۇ قەدەر كۈچلىنىشى ئەمەلىيەتتە 1989-يىلدىكى تيەنئەنمىن ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتى باستۇرۇلغاندىن كېيىن دۇنيانىڭ خىتايغا يول قويۇشى بىلەن باشلانغان،» دېگەن.

ئامېرىكانىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە تۇتقان پوزىتسىيىسى تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇر سىياسىتىگە قانداق تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن؟

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-08| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

يېقىندىن بۇيان خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ، بولۇپمۇ ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى باشچىلىقىدىكى غەرب دۆلەتلىرىنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە بولغان دىققىتىنىڭ كۈچىيىشى تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇر سىياسىتىگە زادى قانداق تەسىرلەرنى كۆرسىتىشى مۇمكىن؟

مەلۇمكى، تۈركىيە 200 يىلدىن بۇيان غەربلىشىش يولىغا ماڭغان بىر دۆلەت شۇنداقلا 1957-يىلىدىن بۇيان ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئەزا بولۇش ئۈچۈن تىرىشىۋاتقان بىر دۆلەت.

تۈركىيە ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، يەنى 1952-يىلى ناتو (شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى) غا ئەزا بولدى. تۈركىيەنىڭ گەرچە غەرب ئەللىرى بىلەن بەزىبىر كېلىشەلمىگەن مەسىلىلىرى مەۋجۇت بولسىمۇ، ئەمما ئىقتىسادىي ۋە تىجارىي جەھەتتىن غەرب ئەللىرىگە باغلانغان بىر دۆلەتتۇر. ئۇنداقتا، ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى غەرب ئەللىرىنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە جىددىي تۈردە دىققەت ئاغدۇرۇشى ھەمدە ئۇلارنىڭ خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنىڭ يىرىكلىشىشى تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان سىياسىتىگە زادى قانداق تەسىرلەرنى كۆرسىتىشى مۇمكىن؟

خىتاينىڭ تەشۋىقاتلىرىدىكى ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ ئوبرازى ۋە ئەمەلىيەت ھەققىدە كۆزەتكۈچىلەر نېمە دەيدۇ؟

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-01| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ھۆرمەتلىك رادىئو ئاڭلىغۇچىلار، خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر ئېلىدە 2 مىليونغىچە ئۇيغۇر ۋە قازاق قاتارلىق يەرلىك خەلقلەرنى لاگېرغا قاماۋاتقانلىقى، تۇتقۇنلارنىڭ بۇ ئورۇنلاردا ئىنتايىن قورقۇنچلۇق مۇئامىلىلەرگە ئۇچراۋاتقانلىقى ئاشكارىلانغاندىن كېيىن، خىتاي خەلقئارالىق مۇنبەرلەردە بۇ ھەقتە كۈچلۈك تەنقىدلەرگە ئۇچرىدى.

خىتاي ھۆكۈمىتى باشتا لاگېرلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئىنكار قىلىپ باققان بولسىمۇ، ئاخىرى تاكتىكىسىنى ئۆزگەرتىپ، بۇ لاگېرلارنىڭ مېڭىسى «رادىكاللىق» بىلەن زەھەرلەنگەن كىشىلەر ئۆزلۈكىدىن بېرىپ، تەربىيە ئالىدىغان «قايتا تەربىيىلەش مەركەزلىرى» ئىكەنلىكىنى، بۇ يەردىكى ئاتالمىش «كۇرسانتلار» نىڭ ئازادە مۇھىت، ياخشى شارائىتلار ئىچىدە بەختلىك ياشاۋاتقانلىقىنى كەڭ تەشۋىق قىلدى.

ئايشەمخان-شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ نامسىز قەھرىمانى (5)

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-25| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۇيغۇر قەھرىماننى ئۆلتۈرگەن ئۇيغۇر جاللات

1945-يىلى، 9-ئاينىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى، شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيەسىنىڭ ئاز ساندىكى قىسىملىرى ئاقسۇ يېڭى شەھەر سېپىلىنى قورشاپ ھۇجۇم قىلىشنى داۋاملاشتۇردى. 10-ئاينىڭ دەسلەپكى كۈنلىرى گومىنداڭ ئايروپىلانلىرى سېپىل ئىچىگە قورال-ياراق، يېمەك-ئىچمە، پۇل قاچىلانغان شارلارنى تاشلىغان بولسىمۇ، ئەمما شارلارنىڭ بىر قىسمى سېپىل سىرتىغا چۈشۈپ، ئىككى تەرەپ شار تالىشىپ بىر مەيدان جەڭ قىلدى. مانا شۇ كۈنى ئاقسۇدىكى جاۋ خەنچى باشلىق خىتاي ھەربىي دائىرىلىرى 20 كۈنلەر ۋاقىت ئەسىرلىكتە تۇتۇپ تۇرۇۋاتقان مىللىي ئارمىيە جەڭچىسى ئايشەمخاننى جازا مەيدانىغا ئېلىپ چىقىپ ئۆلتۈردى.

ئايشەمخان-شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ نامسىز قەھرىمانى (4)

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-17| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

مۇقەددەس قەسەمياد ئۈچۈن ئۆلۈمنى تاللىغان ئايشەمخان

شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيىسىنىڭ جەڭچىسى، شەپقەت ھەمشىرىسى ئايشەمخان 1945-يىلى، 9-ئاينىڭ 15-كۈنى ئاقسۇ يېڭىشەھىرىنى قورشاۋغا ئېلىپ، بۇ شەھەرنى خىتاي گومىنداڭ ئەسكەرلىرىنىڭ قولىدىن ئازاد قىلىش ئۈچۈن شىددەتلىك ھۇجۇملارنى ئېلىپ بارغان مىللىي ئارمىيە ۋاقتىنچە قورغان تەرەپكە چېكىنگەندىن كېيىن خىتاي ئەسكەرلىرى قولىغا چۈشۈپ قېلىپ ئاقسۇ شەھىرىگە ئېلىپ بېرىلغان ئىدى.

بىراق، ئايشەمخاننى تۇتۇپ، ئۇنى «جاللات» دەپ نام ئالغان ئاقسۇدىكى گومىنداڭ ئارمىيىسىنىڭ 5-ئاتلىق پولكىنىڭ كوماندىرى جاۋ خەنچىگە تاپشۇرغانلارمۇ گومىنداڭنىڭ ئۇيغۇر ياللانما ئەسكەرلىرى ئىدى.

ئاقسۇنى قورشىغان مىللىي ئارمىيە قوشۇنىنىڭ كوماندىرى، مىللىي ئارمىيە پولكوۋنىكى مەرھۇم سوپاخۇن سوۋۇروف، ئاقسۇنى قورشىغان قوشۇننىڭ ئىزۋوت كوماندىرى مەرھۇم ئۆمەرجان سابىتوف قاتارلىقلارنىڭ 1996-يىلى مۇئەللىپكە سۆزلەپ بېرىشىچە، ئۇلار ئايشەمخاننىڭ تەقدىرى ھەققىدە پەقەت 1950-يىللىرى ۋە 1990-يىللاردىلا تەپسىلىيرەك ئۇچۇرغا ئىگە بولغان بولۇپ، ئەينى ۋاقىتتىكى گومىنداڭ قوشۇنىنىڭ بىر قىسىم ھايات ئۇيغۇر ئەسكەرلىرى ئايشەمخاننىڭ ئەسىرگە چۈشكەندىن كېيىنكى كەچۈرمىشلىرىنى ئاشكارىلىغان. مەلۇم بولۇشىچە، خىتاي ھەربىي ئەمەلدارلىرى ئايشەمخاننى بىراقلا ئۆلتۈرمەي، ئۇنى يۇمشاق ۋاسىتىلەر بىلەن ئالداپ يۇمشىتىپ ۋە ئاخىرىدا تەسلىم قىلىپ، ئۇنى جاسۇس سۈپىتىدە قايتىدىن مىللىي ئارمىيە ئىچىگە كىرگۈزۈپ ئۇچۇر توپلاشقا سالماقچى بولغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئايشەمخان مىللىي ئارمىيىنىڭ شەپقەت ھەمشىرىسى بولغانلىقى ئۈچۈن خىتاي كوماندىرلىرى ئايشەمخاننى ئۆزىگە باش ئەگكۈزۈپ، ئۇنى يەنە ئۆزلىرىنىڭ ھەربىي سېستراسى قىلىۋالماقچى بولۇشقان.

تارىختىن بۈگۈنگە ئۇيغۇرلۇق

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-13| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

بوۋىمىز مەھمۇد قەشقەرىنىڭ يېزىشىچە، مىلادىدىن 300 يىللار بۇرۇن جاھاندا يېڭىلمەس ئاتالغان ئالېكساندىر ماكېدونىسكى تەڭرىتاغلىرىغا كەلگەندە ئۇيغۇردىن يېڭىلگەن، ئۇ «ئالتۇن قان» دىكى ئۇرۇشتا ئۇچرىغان مەغلۇبىيەتتىن كېيىن ئۇيغۇرنىڭ ئىسمىنى «باشقىلارغا موھتاج بولمايدىغان، ئوقنى ئالدىچىلاپ قانداق ئاتسا، كەينىچىلەپمۇ شۇنداق ئاتىدىغان مۇستەقىل، پاراسەتلىك ۋە باتۇر خەلق» دېگەن مەنىدە چۈشەنگەن.

خىتاينىڭ تاڭ سۇلالىسىنى مۇنقەرز قىلغان ئەجدادلىرىمىز ئوردا تارىخچىلىرىغا ئىسمىنى خىتايچە «لاچىندەك ھۆر پەرۋاز قىلىدىغان» دېگەن خەتلەر بىلەن يازدۇرغان. بۇ چاغدا ئۇيغۇر دېگەن ئىسىمنىڭ خىتايچە يېزىلىشى ئەسلى ئاھاڭغا ئەڭ يېقىن كەلگەن ۋە مەنىسىدە بىر ئەركىنلىك ئۇقۇمى گەۋدىلەنگەن.