ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى توقۇنۇشلار ۋە «ئىككىنچى پەلەستىن» چۈشەنچىسى (1)

يوللانغان ۋاقتى:2017-08-01| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 1– ئاۋغۇسىت

نۆۋەتتە ئۇيغۇرلار دىيارىدا داۋام قىلىۋاتقان سىياسىي ۋەزىيەتنىڭ كەلگۈسى تەرەققىياتى كىشىلەر كۆڭۈل بۆلىدىغان تېمىلاردىن بولۇپ قېلىۋاتقانلىقى مەلۇم. بۇنىڭ بىلەن بىر قىسىم كىشىلەردە «رايون مىقياسىدىكى بۇ خىل يۈزلىنىش ئىككىنچى پەلەستىن ۋەزىيىتىنىڭ شەكىللىنىشىگە يول ئېچىشى مۇمكىن» دەيدىغان قاراشنىڭ شەكىللىنىۋاتقانلىقىمۇ دىققەتكە سازاۋەر بولماقتا.

ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى سىياسىي ۋەزىيەتنىڭ جىددىيلىشىپ بېرىشى ھەمدە خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ قاتتىق قوللۇق بىلەن ئىجرا قىلىۋاتقان مىللىي، دىنىي ۋە ئىقىسادىي تەدبىرلىرى بارغانسېرى ئۇيغۇرلار مەسىلىسىنى خەلقئارا ئاخباراتلاردىكى قىزىق نۇقتىلارنىڭ بىرىگە ئايلاندۇرماقتا. سىياسىي جەھەتتىن ئومۇميۈزلۈك قاتتىق قوللۇق بىلەن باشقۇرۇلىۋاتقان رايوندا تىنچلىق ۋەزىيىتىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىش مەسىلىسى بولسا ھەرقاچان ئانالىزچىلارنىڭ دىققىتىدە بولۇپ كېلىۋاتقانلىقى مەلۇم.

مىرزىگۇل ناسىروف: «مەن سىزنىڭ ئەمەس، جۇمھۇرىيەت رەئىسى ئېلىخان تۆرىنىڭ بۇيرۇقىنى ئىجرا قىلىمەن»

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-28| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 28– ئىيۇل

1944-1949-يىللاردىكى ئۇيغۇر قاتارلىق خەلقلەرنىڭ مىللىي ئازادلىق ھەرىكەتلىرى تارىخىدا مىللىي ئارمىيىنىڭ 1945-يىلى، 9-ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرىدا گومىنداڭ ئارمىيەسىنى جىڭ ۋە شىخودا تارمار قىلىپ، ئۆلكە مەركىزى ئۈرۈمچىنى ئازاد قىلىشقا يۈرۈش قىلىپ ماناس دەرياسى بويىغا كەلگەندە تۇيۇقسىز ھۇجۇمنى توختىتىپ قويۇشى شۇنىڭدەك مىللىي ئارمىيىنىڭ قولىدىكى سوۋېت ئىتتىپاقى تەمىنلىگەن بارلىق ھەر خىل قورال-ياراقلارنىڭ يىغىۋېلىنىپ، ئېلىپ چىقىپ كېتىلىپ، تىنچلىق سۆھبىتى ئۆتكۈزۈلۈشى 20-ئەسىر ئۇيغۇر دىيارى سىياسىي تارىخىدىكى مۇھىم خەلقئارا مۇناسىۋەت خاراكتېرىگە ئىگە ۋەقەلەر ھېسابلىنىدۇ.

ئابدۇۋەلى ئايۇپ : خالتا كىيدۈرۈش مۇراسىمى

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-26| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 26– ئىيۇل

مېنى تەڭرىتاغ قاماقخانىسىدىن يۆتكىگەن كۈن 2016-يىلى ئونىنچى سېنتەبىر ئىدى.

ئۇ كۈنى مەن قامالغاندىن بېرى تۇنجى قېتىم يۇيۇنۇش پۇرسىتىگە ئېرىشكەن ئىدىم. بۇ يەردە يۇيۇنۇش دېگەنلىك ئادەمنى بەش قولدەك كۆرگىلى بولىدىغان ھاجەتخانا ئىچىدە سوغۇق سۇنى باشتىن بىر قانچە قېتىم تۆكۈشتىن ئىبارەت ئىدى. تۇيۇقسىز ئىسمىم چاقىرىلىپ گۇندىپاي مەھبۇس كىيىمىمنى سېلىشقا بۇيرۇغاندا شاتلىقتىن ۋارقىرىغۇم كەلگەن ئىدى. چۈنكى قويۇۋېتىلىدىغان مەھبۇسلارغىلا شۇنداق دېيىلەتتى. دەرھال ماڭا سېلىنغان پۇللارنىڭ چېكىنى لاياقەتلىك مەھبۇس دىلمۇراتقا ھەدىيە قىلىۋېتىپ، «دوكلات!» دەپ تازا بىر ۋارقىراپ قويۇپ ئىشىكتىن چىققان ئىدىم.

قامالغاندىن بېرى تۇنجى بولۇپ قولۇمغا ئىشكەل سېلىنماي كامېرىدىن چىقىشىم بولغاچ، ئىشكەلگە كۆنگەن قولۇمنى دەماللىققا نەگە قويۇشۇمنى بىلمەي تۇرسام، بېشىمغا قارا خالتا كىيدۈرۈشتى. مەن نېمە بولغاننى ئاڭقىرىپ بولغۇچە قولۇمغا قايتا ئىشكەل سېلىپ مېڭىشقا بۇيرۇدى.

غۇلامىدىن پاختانىڭ ھاياتى (12): ئىستانبۇلدىكى توپقاپى مۇزېيىدا ئىشلىگەن ئىككى يىل

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-26| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 26– ئىيۇل

تۈركىيە مائارىپ مىنىستىرىنىڭ ئالاھىدە تەستىقى بىلەن 1952-يىلى ئەنقەرەدىكى ئېلېكتر ئېنېرگىيە ۋە تېخنىك ئىنستىتۇتىغا قوبۇل قىلىنغان ياش غۇلامىدىن پاختا ئوقۇش باشلاشتىن ئاۋۋال مەزكۇر ئىنستىتۇتنىڭ بىر يۈرۈش سىناق ئىمتىھانلىرىغا دۇچ كېلىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ ئوتتەك ئوقۇش قىزغىنلىقى ۋە قەشقەردە ئۆگەنگەن بىلىمىگە تايىنىپ ئىمتىھاندىن ئۆتىدۇ. تېخنىك ئىنستىتۇتىدىكى ئىككى يىل ئۇنىڭغا ئىلىم دۇنياسىنىڭ چەكسىز سىر-تۈگۈنلىرىنى ۋە پەن-تېخنىكىنىڭ كۈچ-قۇدرىتىنى ھېس قىلدۇرىدۇ.

ئۇ ئەنقەرەدىكى ئىككى يىللىق ئوقۇشىنى ئەلا نەتىجە بىلەن تاماملايدۇ. ئوقۇش پۈتتۈرۈش ئالدىدا غۇلامىدىن پاختا مەزكۇر ئىنستىتۇتتىكى 500 نەپەر ئوقۇغۇچى ئىچىدىن تاللىنىپ، ئەينى ۋاقىتتىكى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىس جۇمھۇرى جالال بايارنىڭ قوبۇل قىلىشىغا مۇيەسسەر بولىدۇ. ئەنقەرەدىكى مائارىپ مىنىستىرلىقى ئۇنىڭدىن قەيەرگە بېرىپ خىزمەت قىلىش ئارزۇسى بارلىقىنى سورىغىنىدا ياش غۇلامىدىن قىلچە ئىككىلەنمەستىن «تۈرك ۋەتىنى ئەڭ ئېھتىياج بولغان جايغا، مەيلى ئۇ تاغ ياكى باغ بولۇشىدىن قەتئىي نەزەر بارىمەن!» دەپ جاۋاب بېرىدۇ. ئۇنىڭ جاۋابى مائارىپ مىنىستىرىنى يەنە بىر قېتىم تەسىرلەندۈرىدۇ.

خىتاينىڭ «شىنجاڭغا ياردەم» تەشۋىقاتى ۋە ئۇيغۇرلار (5)

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-19| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 19– ئىيۇل

ياردەم قۇرۇلۇشىدىكى قاتناش قاتارلىقلارغا سېلىنغان مەبلەغ ئۇيغۇرلارغا نېمە ئېلىپ كېلىدۇ؟

خىتاي تاراتقۇلىرىدا داۋاملىشىۋاتقان «شىنجاڭغا ياردەم» تەشۋىقاتىدا مەركىزىي ھۆكۈمەت ۋە 19 ئۆلكە، شەھەرنىڭ 20 يىلدىن بۇيان ئۇيغۇر رايونىنىڭ قاتناش، سودا، مەدەنىيەت، مائارىپ، داۋالاش قاتارلىق ساھەلىرىگە سالغان مەبلەغلىرى نۇقتىلىق خەۋەر قىلىندى. خەۋەرلەردە يەنە، بولۇپمۇ قاتناشقا سېلىنىۋاتقان مەبلەغنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ «بىر بەلۋاغ، بىر يول» ئىقتىسادىي تەرەققىيات قۇرۇلۇشىغا ئاساس سېلىپ، يىپەك يولى تۈگۈنىدىكى ئۇيغۇر قاتارلىق يەرلىك خەلقلەرنىڭ ماددىي، مەنىۋى تۇرمۇشىدا زور ئۆزگىرىشلەرنى ئېلىپ كەلگەنلىكى مەدھىيىلەندى. ئۇنداقتا، ئۇيغۇر دىيارىدا ئېلىپ بېرىۋاتقان تەرەققىيات قۇرۇلۇشى خىتاي ھۆكۈمىتى، خىتاي كۆچمەنلىرى ۋە ئۇيغۇر قاتارلىق يەرلىك خەلقلەرگە نېمىلەرنى ئېلىپ كېلىدۇ؟

خىتاي خەۋەرلىرىدە، 20 يىلدىن بۇيان داۋاملىشىۋاتقان «شىنجاڭغا ياردەم» قۇرۇلۇشىدا ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى قۇرۇقلۇق ۋە ھاۋا قاتنىشىغا سېلىنغان مەبلەغنىڭ ئاساسىي سالماقنى ئىگىلەيدىغانلىقى تىلغا ئېلىنىپ، ئۇيغۇر دىيارىدا قاتناشنىڭ تورلىشىشى خىتاي رەئىسى شى جىڭپىڭ ئوتتۇرىغا قويغان«بىر بەلۋاغ، بىر يول» قۇرۇلۇش پىلانىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغانلىقى ۋە يىپەك يولى تۈگۈنىدىكى ئۇيغۇر قاتارلىق يەرلىك خەلقلەرنىڭ ماددىي، مەنىۋى تۇرمۇشىدا زور ئۆزگىرىشلەرنى بارلىققا كەلتۈرىدىغانلىقىنى تەكىتلىشى، خەلقئارا تاراتقۇلار ۋە چەتئەللەردىكى ئۇيغۇر پائالىيەتچىلىرى ھەمدە ۋەزىيەت ئانالىزچىلىرىنىڭ جىددىي دىققىتىنى قوزغاۋاتقان يەنە بىر مۇھىم نۇقتا.

غۇلامىدىن پاختانىڭ ھاياتى (11): تۈركىيەگە يېتىپ بارغان كۈنلەردە

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-19| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 19– ئىيۇل

1951-يىلىنىڭ قۇياش پارلاپ تۇرغان بىر سەھىرىدە بومباي پورتىدىن پاراخوتقا چىققان ياش غۇلامىدىن پاختا ئەرەب دېڭىزىدىكى ھەپتىلەرچە سەپەردىن كېيىن ئىراقنىڭ بەسرە پورتىدا قۇرۇقلۇققا چىقىدۇ. پاراخوتتىكى نەچچە يۈزلىگەن سەپەرداشلىرى بەسرەدە ئۇنىڭ بىلەن خوشلىشىپ، ھەج قىلىش ئۈچۈن ئەرەبىستانغا يول ئالىدۇ. كېلەچەككە بولغان ئۈمىد، تاشقى دۇنياغا بولغان قىزىقىش ۋە ئايرىلغىلى ئۇزاق بولغان دادىسى بىلەن دىدار كۆرۈشۈشكە بولغان ئىنتىلىش ئەمدىلا 20 ياشنىڭ قارىسىنى ئالغان غۇلامىدىن پاختانى چەكسىز ھاياجانغا چۆمدۈرىدۇ.

ياش غۇلامىدىن مۇھاجىرەتتىكى ۋەتەنداشلىرىنىڭ تەۋسىيەسى بويىچە باغداتقا بېرىپ، ئۇ يەردە ئولتۇراقلىشىپ قالغان بىر ئۆزبېك قېرىندىشىنى ئىزدەپ تاپىدۇ. بالىلىقىدا «مىڭ بىر كېچە» نىڭ ھېكايەتلىرىدىن ئاڭلىغان سىرلىق باغدات شەھىرى ئۇنىڭ كۆز ئالدىدا نامايان بولىدۇ. ئۇ باغداتتىكى كۈنلىرىدە تۇنجى قېتىم قەھۋەنىڭ تەمىنى تېتىپ كۆرىدۇ. ئۇ ئەرەب قەھۋەسىنىڭ قىرتاق تەمى ۋە ئىچىپ بولغاندىن كېيىن قاچا ئاستىدا قالىدىغان قويۇق دۇغى بىلەن باغلانغان قىزىق بىر كەچۈرمىشىنى ھېلىھەم ئەسلەيدۇ.

پروفېسسور ئېلليوت سپېرلىڭنىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدە ئېيتقانلىرى (2)

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 18– ئىيۇل

«‹شىنجاڭ قەدىمدىن تارتىپ خىتاينىڭ بىرقىسمى› دېگەن سۆزنىڭ ئاساسى يوق!»

ئامېرىكىدىكى ئىندىيانا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ خەلقئاراغا تونۇلغان تىبەتشۇناس پروفېسسورى ئېلليوت سپېرلىڭ ھايات ۋاقتىدا خىتاي ئۆكتىچى زىيالىيسى تاڭ دەنخۇڭ بىلەن مەخسۇس سۆھبەتتە بولغان ھەمدە بۇ جەرياندا ئۇيغۇرلار تارىخىغا دائىر بەزى مەسىلىلەر ھەققىدە ئۆز قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى. يېقىندا تاڭ دەنخۇڭ رادىيومىزنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلىپ، شۇ قېتىمقى سۆھبەت ھەمدە باشقا ئالاقىدار مەسىلىلەر ھەققىدىكى بەزى سوئاللىرىمىزغا جاۋاب بەردى.

بۇنىڭدىن ئۈچ يىل ئىلگىرى، خىتاي يازغۇچىسى تاڭ دەنخۇڭ خانىم ئۆزىنىڭ كەلگۈسىدىكى يېزىقچىلىق پىلانى ئۈچۈن ئامېرىكىدىكى ئىندىيانا ئۇنىۋېرسىتېتى مەركىزى ياۋرو-ئاسىيا فاكۇلتېتىنىڭ پروفېسسورى، خەلقئاراغا تونۇلغان تىبەتشۇناس ئالىم ئېلليوت سپېرلىڭ بىلەن ئۇزۇن سۆھبەتتە بولغان ھەمدە سۆھبەتتىن سىن خاتىرىسى قالدۇرغان. ئۇ يېقىندا مەرھۇم ئېلليوت سپېرلىڭنىڭ ئائىلە تاۋابىئاتلىرىنىڭ رۇخسىتى بىلەن ئۆزى سىنغا ئالغان سۆھبەت خاتىرىسىنى بىزگە تەقدىم قىلدى. شۇنىڭ بىلەن مەرھۇمنىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدە ئېيتقان، ئەمما مەتبۇئاتلاردا كۆزگە چېلىقمايدىغان بەزى بايانلىرى بىزگە ئايان بولدى.
ئۇلارنىڭ سۆھبىتى تەبىئىي يوسۇندا تىبەت رايونىغا دائىر مەسىلىلەردىن باشلىنىپ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ مىللىي سىياسەتلىرىنىڭ قۇربانلىرىدىن بىرى بولۇۋاتقان ئۇيغۇرلار مەسىلىسى ھەققىدىمۇ تېگىشلىك ئورۇن ئالغان. بۇ جەرياندا تاڭ دەنخۇڭ سورىغان سوئاللارنىڭ بىرى، خىتاي ھۆكۈمىتى يىللاردىن بۇيان ئۆز تەشۋىقاتلىرىدا ئىزچىل تىلغا ئېلىپ كېلىۋاتقان «شىنجاڭ ئەزەلدىن جۇڭگونىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى» دېگەن بايانات ھەققىدە ئۇنىڭ قانداق كۆزقاراشتا ئىكەنلىكى بولغان.

خىتاينىڭ «شىنجاڭغا ياردەم» تەشۋىقاتى ۋە ئۇيغۇرلار (4)

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 18– ئىيۇل

ئانالىزچىلار: «قوش تىللىق» مەكتەپلەر ۋە «كادىر تەربىيىلەش» نىڭ مەقسىتى نېمىدىن ئىبارەت؟

خىتاي تاراتقۇلىرىدا، خىتاي مەركىزى ھۆكۈمىتى ۋە 19 ئۆلكە، شەھەرنىڭ ئۇيغۇر رايونىنىڭ «قوش تىللىق مائارىپ» ۋە «ئاساسىي قاتلام كادىرلىرىنى تەربىيىلەش» كە سالغان مەبلىغى ۋە ئۇنىڭ نەتىجىسى ئالاھىدە ئەسكەرتىلدى. ھالبۇكى، چەتئەللەردىكى ئۇيغۇر پائالىيەتچىلىرى ۋە ۋەزىيەت ئانالىزچىلىرىنىڭ قارىشىچە، «قوش تىللىق مائارىپ» قا مەبلەغ سېلىش «ئۇيغۇرلارنى تىل ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىن ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش» نى مەقسەت قىلغان بولسا، ئاتالمىش «ئاساسىي قاتلام كادىرلىرىنى تەربىيىلەش» خىتاي ھۆكۈمىتىگە سادىق بىر تۈركۈم ھۆكۈمەت كادىرلىرىنى يېتىشتۈرۈپ، ئۇيغۇر دىيارىنىڭ «مەڭگۈلۈك ئەمىنلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش» نى نىشان قىلغان.

خىتاي خەۋەرلىرىدە، يېقىنقى يىللاردا ئۇيغۇر دىيارىدا بارغانچە كۆپەيتىلگەن «قوش تىللىق مائارىپ» قا سېلىنغان مەبلەغ، خىتاي مەركىزى ھۆكۈمىتى ۋە  19 ئۆلكە، شەھەرنىڭ مەبلەغ ياردىمى بىلەن ئۇيغۇر دىيارىدا قۇرۇلغان ھەقسىز «قوش تىللىق يەسلى» لەر ۋە ئوتتۇرا، باشلانغۇچ مەكتەپلەر ئالاھىدە تىلغا ئېلىندى.

خىتاينىڭ «شىنجاڭغا ياردەم» تەشۋىقاتى ۋە ئۇيغۇرلار (3)

يوللانغان ۋاقتى:2017-07-18| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ر ف ئا خەۋىرى
2017 – يىلى 18– ئىيۇل

«ياردەم» نامىدا يەرلەشكەن ئاساسىي قاتلام كادىرلىرى ۋە «مۇقىملىق خىزمىتى» ھەققىدە ئانالىزلار

خىتاي ھۆكۈمەت تاراتقۇلىرىدا داۋاملىشىۋاتقان «شىنجاڭغا ياردەم» تېمىسى ئاستىدىكى خەۋەرلەردە، ئالاھىدە تەكىتلەنگەن يەنە بىر تېما، 20 يىلدىن بۇيان «ياردەم» نامىدا ئۇيغۇر دىيارىدىكى ناھىيە، يېزىلاردا نۇقتىدا تۇرۇپ ئىشلەش ئۈچۈن ئەۋەتىلگەن «ئاساسىي قاتلام كادىرلىرى» ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇر دىيارىنىڭ مۇقىملىق خىزمىتىدە كۆرسەتكەن تۆھپىسى. «شىنجاڭغا ياردەم» تەشۋىقاتى ۋە ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى يۈرۈشلۈك پروگراممىمىزنىڭ بۈگۈنكى قىسمىدا ۋەزىيەت ئانالىزچىلىرىنىڭ ئاتالمىش «ئاساسىي قاتلام كادىرلىرى» ۋە رايوندا يۈرگۈزۈلۈۋاتقان مۇقىملىق سىياسىتى ھەققىدىكى قاراشلىرىنى ئاڭلايسىلەر.

خىتاي ھۆكۈمەت تاراتقۇلىرىنىڭ 13-ئىيۇلدىكى خەۋەرلىرىدە، خىتاي سىياسىي بيۇروسىنىڭ دائىمىي ھەيئىتى، خىتاي مەملىكەتلىك سىياسىي كېڭەشنىڭ رەئىسى يۈ جىڭشېڭنىڭ 9-ئىيۇلدىن 11-ئىيۇلغىچە قەشقەردە ئېچىلغان «6-قېتىملىق شىنجاڭ خىزمەت يىغىنى» دا، «شىنجاڭغا ياردەم» پىلانىنىڭ ئاساسىي مەقسىتى، شى جىڭپىڭ ئوتتۇرىغا قويغان ئىقتىسادىي تەرەققىيات پىلانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا، ئۇيغۇر رايونىدا مۇقىم -تىنچ ۋەزىيىتىگە كاپالەتلىك قىلىش ئىكەنلىكى تەكىتلىگەنلىكى ۋە 20 يىلدىن بۇيان ئۇيغۇر دىيارىغا «ياردەم» نامىدا ئەۋەتىلگەن 20 مىڭغا يېقىن ئاساسىي قاتلام كادىرلىرىنىڭ «مۇقىملىق خىزمىتى ئۈچۈن قوشقان تۆھپىلىرى» گە يۇقىرى باھا بەرگەنلىكى تەكىتلەندى.