مېخا راجاگوپالان: «بىز ئۈچۈن ئىشپىيونلۇق قىل، بولمىسا ئائىلەڭ بىلەن ئىككىنچىلەپ سۆزلىشەلمەيسەن» (1)

يوللانغان ۋاقتى:2018-07-11| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  11-ئىيۇل

ئامېرىكىلىق ژۇرنالىست مېخا راجاگوپالان ئۆتكەن يىلى ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر ئېلىگە قىلغان بىۋاسىتە زىيارىتى ئاساسىدا «21-ئەسىردىكى ساقچى دۆلىتى مانا مۇشۇنداق بولىدۇ» ماۋزۇلۇق بىر پارچە چوڭ ھەجىملىك ماقالە ئېلان قىلغان ئىدى. ئۇ ماقالىسىدە ئۇيغۇر ئېلىدىكى يۇقىرى تېخنىكىلىق نازارەت سىستېمىلىرى، «يېپىق تەربىيەلەش مەركەزلىرى» قاتارلىق بارلىق كونتروللۇق ئاپپاراتلىرىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرغان بولۇپ، ئۇ بۇ ماقالىسى ئارقىلىق ئۇيغۇر ئېلىدە يۈز بېرىۋاتقانلارغا قارىتا بىر تونۇش ۋە كۈچلۈك غۇلغۇلا پەيدا قىلغان. مېخا راجاگوپالان بۈگۈن يەنى 9-ئىيۇل كۈنى، ئامېرىكىدىكى تونۇلغان تور ژۇرناللىرىدىن «بازفىد» تا مانا شۇنىڭدەك مۇھىم تەكشۈرۈش خاراكتېرلىك يەنە بىر پارچە مۇھىم ماقالە ئېلان قىلدى. «بىز ئۈچۈن ئىشپىيونلۇق قىل، بولمىسا ئائىلەڭ بىلەن ئىككىنچىلەپ سۆزلىشەلمەيسەن» ماۋزۇسىدا ئېلان قىلىنغان بۇ ماقالە قىسقىغىنە ۋاقىت ئىچىدە تىۋىتتېر قاتارلىق ئىجتىمائىي تور بەتلەردە نۇرغۇن قېتىم ھەمبەھىرلىنىپ، ئۇيغۇر ئېلى ۋەزىيىتىگە دىققەت قىلىۋاتقان كۆزەتكۈچىلەرنىڭ كۈچلۈك دىققىتىنى قوزغىدى.

ئابدۇۋەلى ئايۇپ : ناھاللىق ئاياق

يوللانغان ۋاقتى:2018-06-29| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  29-ئىيۇن

كۆكتاغ قاماقخانىسىغا قامالغان دەسلەپكى كۈنلەردە ناھاللىق ئاياق كىيىپ يۈرىدىغان بىر قازاق گۇندىپاي ھەققىدە پاراڭ كۆپ بولغان ئىدى. مەھبۇسلار ئارىسىدا بىرمۇ قازاق يوق، ئەمما تۇڭگان ۋە خىتايلار كۆپ بولغان بۇ يەردە ئىككى قازاق گۇندىپاينىڭ بولۇشى تەئەججۈپلەرگە سەۋەب بولاتتى. قاماقخانىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقىمۇ قازاق كىشى ئىدى. بۇ ئىش ئۆزىنى ھەر يەردە ھۆكۈمران بولۇشى كېرەكتەك ئويلايدىغان پارىخور خىتاي مەھبۇسلار ئارىسىدا پات-پات غۇلغۇلا قىلىنىپ تۇراتتى.

«بۈگۈنكى ئۇيغۇرلاردا كىملىك كرىزىسى» يىغىنىدىكى لېكسىيەلەر: (3)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  31-ماي

لۇئىسا گرېۋ: «دىن خىتايچىلاشتۇرۇلسا ئۇيغۇرلار داۋاملىق ئۇيغۇر بولالمايدۇ!»

ئۇيغۇر دىيارىدىكى ۋەزىيەت ھەققىدە سۆز بولغاندا ئەڭ مۇھىم تېمىلاردىن بولۇۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئېتىقاد مەسىلىسى كىشىلەرنىڭ يادىغا كېلىدۇ. لۇئىسا گرېۋ دەل مۇشۇ ساھەنى چىقىش نۇقتىسى قىلغان ھالدا خىتاي كومپارتىيەسى ئىجرا قىلىۋاتقان دىنىي سىياسەتتە شى جىنپىڭ ھاكىمىيەت بېشىغا چىققاندىن كېيىن باشلانغان «دىننى خىتايچىلاشتۇرۇش» ھەرىكىتىنىڭ ئەڭ ئەجەللىك قورال بولۇپ كەلگەنلىكىنى تەكىتلىدى.

«بۈگۈنكى ئۇيغۇرلاردا كىملىك كرىزىسى» يىغىنىدىكى لېكسىيەلەر: (2)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  31-ماي

لاۋرېن خانسېن: «‹خىتايچە تەرەققىيات› ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى ‹مەدەنىيەتلەر ئۇرۇشى› نىڭ مەنبەسى!»

پروفېسسور لاۋرېن خانسېن بۇنىڭدىن بىرنەچچە يىل ئىلگىرى ئۇيغۇر دىيارىغا ئۆگىنىش ۋە تەكشۈرۈشكە بارغان بولۇپ، بۇ قېتىملىق يىغىندا بايان قىلماقچى بولغانلىرىنىڭ ئاساسەن بىرىنچى ۋە ئىككىنچى قول ماتېرىياللار ئاساسىدا تەييارلانغانلىقىنى بىلدۈردى.

ئابدۇۋەلى ئايۇپ : سوراقچى نۇرمەمەت

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  31-ماي

قاماقتىكى قارا كۈنلەردە سوراقچىلاردىن كىپەنچىراي ئەن جىڭكۈن، ئاغزى بۇزۇق مۇختەر ئەمەت ۋە نۇرمەمەتلەر ئېسىمدىن چىقمايدۇ. ئەن جىڭكۈن سۆزلىگەن «تەبلىغ» لىرى، مۇختەر سالغان تەھدىتلىرى، نۇرمەمەت ئەسەبىيلەرچە ۋاقىراشلىرى ۋە سەبىيلەرچە ئالداشلىرى بىلەن سوراقلارنى تاماملىغان ئىدى.

نۇرمەمەت سوراقنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرىدە «مېنى ئۆستۈرۈپ قوي» دېگەندە كۆزۈمگە بەكلا بىچارە كۆرۈنگەن ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستۈمدىكى سىياسىي قىزىل كىيىمنى بىكار قىلىمەن دېگىنى يالغان چىققان بىلەن «سىلەرنى ئىككى يىلدىن ئۈچ يىلغىچە كېسىدۇ» دېگىنى راست چىقتى. دېگەندەك، ئارىمىزدىن ئەڭ يۇقىرى كېسىلگىنىمىز ئىككى يىل بولدى. نۇرمەمەتنىڭ سوراق جەريانىدا قىلغان قىستاش، ئالداش ۋە قېيداشلىرى ۋاسىتە، ئۆسمەكچى بولغىنى مەقسەت ئىدى. 

«بۈگۈنكى ئۇيغۇرلاردا كىملىك كرىزىسى» يىغىنىدىكى لېكسىيەلەر: (1)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-29| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  29-ماي

رېبېككا كلوزىي: «ئۇيغۇر مەدەنىيىتى كېيىنكى ئەۋلادلارغا يەتكۈزىلىشى لازىم!»

رېبېككا كلوزىي خانىم 2013-يىلىدىن 2015-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا ئۇيغۇر دىيارىدا ئەمەلىي تەكشۈرۈشتە بولغان ھەمدە ئۆز تەتقىقاتىغا لازىملىق ماتېرىياللارنى توپلىغان. ئۇ بۇ قېتىملىق لېكسىيەسىنى باشلاشتىن بۇرۇن ئۇيغۇر دىيارىدا ئوتتۇرىغا چىقىۋاتقان نۆۋەتتىكى جىددىي ئۆزگىرىشلەرنى چۈشىنىش ئۈچۈن ئالدى بىلەن مەزكۇر رايوننىڭ ئۆتكەن يېرىم ئەسىرلىك تارىخىدا ۋۇجۇدقا كەلگەن بەزى تۈپلۈك ئۆزگىرىش ئەھۋالىنى ئەسلەپ ئۆتۈشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى تەكىتلەپ ئۆتتى. بولۇپمۇ ئۇيغۇر دىيارىدىكى خىتاي نوپۇسىنىڭ 1950-يىللاردىكى ئالتە پىرسەنتتىن 1980-يىللارغا كەلگەندە 40 پىرسەنتتىن ئېشىپ كەتكەنلىكى، ئەمما ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنىڭ ئەسلىدىكى 82 پىرسەنتتىن 50 پىرسەنتكە چۈشۈپ قالغانلىقىنى، خىتاي نوپۇسىنىڭ بۇنچە تېز سۈرئەتتە ئېشىپ كېتىشىنىڭ ھۆكۈمەت بىۋاسىتە تەشكىللىگەن نوپۇس يۆتكەش سىياسىتىنىڭ مەھسۇلى بولغانلىقىنى، بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر دىيارىنىڭ نوپۇس قۇرۇلمىسىدا غايەت زور ئۆزگىرىشنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكىنى بايان قىلدى.

تىبەت ئايال يازغۇچى ۋوئېسېرنىڭ ئۇيغۇر دىيارى ھەققىدىكى ئەسلىمىسى (2)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-29| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  29-ماي

بېيجىڭدىكى تىبەت ئايال يازغۇچى ۋوئېسېرنىڭ ئۇيغۇر دىيارى ھەققىدىكى ئەسلىمىسى رادىيومىز خىتاي بۆلۈمىدە ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، ئاپتورنىڭ سەپەر خاتېرىسىدە ئىپادىلەنگەن ئۇيغۇرلارغا بولغان ھېسداشلىق ۋە ئۇيغۇرلار بىلەن تىبەتلەر نۆۋەتتە يۈزلىنىۋاتقان ئىجتىمائىي رېئاللىق ھەققىدىكى سېلىشتۇرمىلار ئوقۇرمەنلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغىدى.

ئامېرىكا ئۇيغۇر بىرلەشمىسىنىڭ رەئىسى ئىلشات ئەپەندىنىڭ قارىشىچە، يازۇچى ۋوئىسېرنىڭ 2003-يىلى ئۇيغۇر دىيارىغا سەپەر قىلىشىغا سەۋەب بولغان ئامىلمۇ ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ بىر تىبەت يازغۇچىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇيغۇرلار بىلەن تىبەتلەر يۈزلىنىۋاتقان سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي رېئاللىقنى سېلىشتۇرۇپ كۆرۈش ئىستىكى ئىكەن.

تىبەت ئايال يازغۇچىسى ۋوئېسېرنىڭ ئۇيغۇر دىيارى ئەسلىمىسى

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-29| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  29-ماي

تونۇلغان تىبەت يازغۇچىسى ۋوئېسېر خانىم بۇ ھەپتە ئەركىن ئاسىيا رادىئوسىدا ئۇيغۇر دىيارىغا قىلغان زىيارەت خاتىرىسىنى ئېلان قىلىپ، بىر تىبەت زىيالىيسىنىڭ ئۇيغۇرلارغا بولغان ھېسداشلىقىنى ئىپادىلىدى. ۋوئېسېر خانىم مەشھۇر ئۇيغۇر زىيالىيسى ئىلھام توختىنىڭ بېيجىڭدىكى قوللىغۇچىلىرىدىن بىرى ئىدى.

ۋوئېسېر خانىم يېقىندا ئۆزىنىڭ 2003-يىلى سېنتەبىردە ئېرى يەنى تونۇلغان خىتاي يازغۇچىسى ۋاڭ لىشڭۇڭ ئەپەندى بىلەن بىللە ئۇيغۇر دىيارىنىڭ جەنۇبىغا قىلغان 13 كۈنلۈك سەپەر خاتىرىسىنى ئېلان قىلدى.

ئابدۇۋەلى ئايۇپ : شادىمان مەھبۇس

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-23| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  23-ماي

2014-يىلى كەچكۈزنىڭ بىر ئاخشىمى كامېرغا كۈلۈمسىرەپ يېڭى بىر مەھبۇس كىرىپ كەلدى. ھەممە بېرىلىپ تېلېۋىزور كۆرۈۋاتقان بولغاچقا كاتىپلىق ماڭا بۇيرۇلدى. گەۋدىلىك، ئېگىز، قاڭشارلىق كەلگەن بۇ ئادەمنىڭ سېرىق سىياسىي كىيىم ئىچىدە قەددىنى تىك تۇتۇپ كۆزۈمگە تىكىلىپ قاراپ سۆزلەشلىرى ھۆرمىتىمنى قوزغىدى. ماڭا ئۇنىڭ كامېرغا مېھمانغا چاقىرىلغاندەك كىرىپ كېلىشى ۋە ئىچىدىن ئېچىلىپ كۈلۈشلىرى ئىسسىق كۆرۈندى. ئىسمىنى ئاۋلىراخۇن دېۋىدى تۈزەتتىم.

ئابدۇۋەلى ئايۇپ : چاغانلىق مەكتۇپ

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-16| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  16-ماي

مەن ئۆمرۈمدە چاغانلىق مەكتۇپ يازمىغان. خىتاينىڭ ئىچكىرى شەھەرلىرىدە 11 يىلدىن ئارتۇق ياشاپ بىر قېتىممۇ چاغان ئۆتكۈزۈپ باقمىغان. ئەمما 2014-يىلى 1-ئاينىڭ 31-كۈنى ئىچكىرىدە ئەمەس، بەلكى ئۈرۈمچىدە چاغانغا داخىل بولدۇم. تۈگرە تۈگدۈم، ئەمما قىيمىدىكى نېمىنىڭ گۆشى، دېگەن سوئالنى مېڭەمدىن ھەيدەپ بولالماي يۈرىكىم قىيما قىلىنىۋاتقاندەك سوغۇق تەرلەپ كەتتىم. ئارىدا تۇبېركۇليوز ۋە ب-تىپلىق جىگەر كېسىلىگە گىرىپتار بولغان ئىككى مەھبۇسمۇ بىز بىلەن تۈگكەن دەلدەڭ قۇلاقلارنى تۈگرىدەك تۈگۈلۈپ ئولتۇرۇپ يېدىم.

ئىككى تەرەپتىن 24 سائەت كۆزىتىپ تۇرىدىغان كامېرا مېنى تۈگرىلەرنى يېيىشكە زورلىدى. يېمىسەمچۇ؟ ماڭا «دىنىي ئەسەبىيلىك» قالپىقى بىلەن جازا تەييار ئىدى. چاغانلىق دەپ شۇ بىرلا قېتىم زەھەردەك قىممەت سېتىلغان قورۇمىلار، مېۋىلەر ۋە ئىچىملىكلەر پۇللۇق بولغان بىلەن بۇ تۈگرە ھەقسىز ئىدى. بىزنىڭ «ئاشقۇن» ياكى ئەمەسلىكىمىزنى ئايرىيدىغان بۇ سىياسىي تۈگرەنى يېدىم، ئەمما ھەر قانچە بەرداشلىق بەرسەممۇ بوغۇزۇمغا يېنىپ ئۇزاق قۇستۇم. قىزىلئۆڭگىچىم قاناپ كەتتى بولغاي ئاخىرى قۇسۇق ئەمەس، قان ياندى. خالانىڭ ئوچىقىدىن چىقىۋاتقان سېسىقچىلىق، ئاغزىمدىن ئېقىۋاتقان قان، كۆزۈمدىن قۇيۇلۇۋاتقان ياشلار تېلېۋىزوردا ياڭراۋاتقان شادىيانە چاغانلىق سادالار بىلەن پۈتۈنلەي زىت ئىدى.