ئۇيغۇرلار يۈزلىنىۋاتقان «ئورۋېللچە كېلەچەك» ھەققىدە مۇلاھىزىلەر

يوللانغان ۋاقتى:2018-07-25| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  25-ئىيۇل

18-ئىيۇل كۈنى، ئاۋسترالىيەدىكى نوپۇزلۇق تەتقىقات ئورگانلىرىدىن «ئاۋسترالىيە ئىستراتېگىيەلىك سىياسەتلەر ئىنستىتۇتى» نىڭ تور بېتىدە ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەزىيىتى ھەققىدە بىر پارچە مۇلاھىزە ماقالىسى ئېلان قىلىندى. «خىتايدىكى ئۇيغۇرلار ئورۋېللچە كېلەچەككە يۈزلەنمەكتە» دەپ ماۋزۇ قويۇلغان بۇ ماقالىدە خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ھازىرقى سىياسەتلىرى ئارقىلىق نېمە نىشانغا يەتمەكچى بولۇۋاتقانلىقى مۇلاھىزە قىلىنغان.

ستالىن ماۋنىڭ ئۇيغۇر دىيارىنى ئىگىلىشىگە قانداق ياردەم بەردى؟

يوللانغان ۋاقتى:2018-07-25| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  25-ئىيۇل

1949-يىلى، 4-ئايدىن كېيىن، ماۋ زېدوڭ رەھبەرلىكىدىكى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ خىتايدىكى قانۇنلۇق بىر ھۆكۈمەت سۈپىتىدە ھاكىمىيەت قۇرۇشى، ئۆزلىرىنىڭ ئىقتىسادىي ۋە ئىگىلىكىنى قۇرۇشى شۇنىڭدەك خەلقئارالىق سىياسىي ئورنىنى تىكلەش ۋەزىيىتى شەكىللەندى.

خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ بۇ ئىشلىرىدا ۋە مۇستەقىل شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنى قۇرغان ئىلى، تارباغاتاي ۋە ئالتايدىن ئىبارەت رايونلارنى ھەم پۈتۈن ئۇيغۇرلار دىيارىنى ئۆز كونتروللۇقى ئاستىغا ئېلىشتا ستالىننىڭ رۇخسىتى ۋە ياردىمىنى ئېلىشقا موھتاج ئىدى. ئامېرىكا تارىخچىسى دوكتور چارلېس كرائۇسنىڭ ۋىلسون مەركىزى تەرىپىدىن ئېلان قىلىنغان «ستالىن 1949-يىلى شىنجاڭدا خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ كۈچىنى قانداق ئاشۇردى» ماۋزۇلۇق ماقالىسىدە قەيت قىلىنىشىچە، خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ شىنجاڭنى ئىشغال قىلىشى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياردىمىسىز ئەمەلگە ئاشمايتتى.

مېخا راجاگوپالان: «بىز ئۈچۈن ئىشپىيونلۇق قىل، بولمىسا ئائىلەڭ بىلەن ئىككىنچىلەپ سۆزلىشەلمەيسەن» (2)

يوللانغان ۋاقتى:2018-07-11| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  11-ئىيۇل

بىز ئالدىنقى ئاڭلىتىشىمىزدا ئامېرىكىلىق ژۇرنالىست مېخا راجاگوپالان تەرىپىدىن يېزىلغان «بىز ئۈچۈن ئىشپىيونلۇق قىل، بولمىسا ئائىلەڭ بىلەن ئىككىنچىلەپ سۆزلىشەلمەيسەن» ماۋزۇلۇق ماقالىنىڭ دەسلەپكى قىسمىنى تونۇشتۇرغان ئىدۇق.

مۇخبىر بۇ ماقالىسىدە چەتئەللەردە ياشايدىغان بىر قىسىم ئۇيغۇرلارنى زىيارەت قىلىش ئارقىلىق خىتاي بىخەتەرلىك خادىملىرىنىڭ بۇ كىشىلەرگە ئۆزلىرىگە ئىشلەش ئۈچۈن قانداق يوسۇندا بېسىم ئىشلەتكەنلىكى، قانداق ۋاسىتىلەرنى قوللانغانلىقى ھەققىدە تەپسىلىي مەلۇمات بەرگەن.

مېخا راجاگوپالان: «بىز ئۈچۈن ئىشپىيونلۇق قىل، بولمىسا ئائىلەڭ بىلەن ئىككىنچىلەپ سۆزلىشەلمەيسەن» (1)

يوللانغان ۋاقتى:2018-07-11| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  11-ئىيۇل

ئامېرىكىلىق ژۇرنالىست مېخا راجاگوپالان ئۆتكەن يىلى ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر ئېلىگە قىلغان بىۋاسىتە زىيارىتى ئاساسىدا «21-ئەسىردىكى ساقچى دۆلىتى مانا مۇشۇنداق بولىدۇ» ماۋزۇلۇق بىر پارچە چوڭ ھەجىملىك ماقالە ئېلان قىلغان ئىدى. ئۇ ماقالىسىدە ئۇيغۇر ئېلىدىكى يۇقىرى تېخنىكىلىق نازارەت سىستېمىلىرى، «يېپىق تەربىيەلەش مەركەزلىرى» قاتارلىق بارلىق كونتروللۇق ئاپپاراتلىرىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرغان بولۇپ، ئۇ بۇ ماقالىسى ئارقىلىق ئۇيغۇر ئېلىدە يۈز بېرىۋاتقانلارغا قارىتا بىر تونۇش ۋە كۈچلۈك غۇلغۇلا پەيدا قىلغان. مېخا راجاگوپالان بۈگۈن يەنى 9-ئىيۇل كۈنى، ئامېرىكىدىكى تونۇلغان تور ژۇرناللىرىدىن «بازفىد» تا مانا شۇنىڭدەك مۇھىم تەكشۈرۈش خاراكتېرلىك يەنە بىر پارچە مۇھىم ماقالە ئېلان قىلدى. «بىز ئۈچۈن ئىشپىيونلۇق قىل، بولمىسا ئائىلەڭ بىلەن ئىككىنچىلەپ سۆزلىشەلمەيسەن» ماۋزۇسىدا ئېلان قىلىنغان بۇ ماقالە قىسقىغىنە ۋاقىت ئىچىدە تىۋىتتېر قاتارلىق ئىجتىمائىي تور بەتلەردە نۇرغۇن قېتىم ھەمبەھىرلىنىپ، ئۇيغۇر ئېلى ۋەزىيىتىگە دىققەت قىلىۋاتقان كۆزەتكۈچىلەرنىڭ كۈچلۈك دىققىتىنى قوزغىدى.

ئابدۇۋەلى ئايۇپ : ناھاللىق ئاياق

يوللانغان ۋاقتى:2018-06-29| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  29-ئىيۇن

كۆكتاغ قاماقخانىسىغا قامالغان دەسلەپكى كۈنلەردە ناھاللىق ئاياق كىيىپ يۈرىدىغان بىر قازاق گۇندىپاي ھەققىدە پاراڭ كۆپ بولغان ئىدى. مەھبۇسلار ئارىسىدا بىرمۇ قازاق يوق، ئەمما تۇڭگان ۋە خىتايلار كۆپ بولغان بۇ يەردە ئىككى قازاق گۇندىپاينىڭ بولۇشى تەئەججۈپلەرگە سەۋەب بولاتتى. قاماقخانىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقىمۇ قازاق كىشى ئىدى. بۇ ئىش ئۆزىنى ھەر يەردە ھۆكۈمران بولۇشى كېرەكتەك ئويلايدىغان پارىخور خىتاي مەھبۇسلار ئارىسىدا پات-پات غۇلغۇلا قىلىنىپ تۇراتتى.

«بۈگۈنكى ئۇيغۇرلاردا كىملىك كرىزىسى» يىغىنىدىكى لېكسىيەلەر: (3)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  31-ماي

لۇئىسا گرېۋ: «دىن خىتايچىلاشتۇرۇلسا ئۇيغۇرلار داۋاملىق ئۇيغۇر بولالمايدۇ!»

ئۇيغۇر دىيارىدىكى ۋەزىيەت ھەققىدە سۆز بولغاندا ئەڭ مۇھىم تېمىلاردىن بولۇۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئېتىقاد مەسىلىسى كىشىلەرنىڭ يادىغا كېلىدۇ. لۇئىسا گرېۋ دەل مۇشۇ ساھەنى چىقىش نۇقتىسى قىلغان ھالدا خىتاي كومپارتىيەسى ئىجرا قىلىۋاتقان دىنىي سىياسەتتە شى جىنپىڭ ھاكىمىيەت بېشىغا چىققاندىن كېيىن باشلانغان «دىننى خىتايچىلاشتۇرۇش» ھەرىكىتىنىڭ ئەڭ ئەجەللىك قورال بولۇپ كەلگەنلىكىنى تەكىتلىدى.

«بۈگۈنكى ئۇيغۇرلاردا كىملىك كرىزىسى» يىغىنىدىكى لېكسىيەلەر: (2)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  31-ماي

لاۋرېن خانسېن: «‹خىتايچە تەرەققىيات› ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى ‹مەدەنىيەتلەر ئۇرۇشى› نىڭ مەنبەسى!»

پروفېسسور لاۋرېن خانسېن بۇنىڭدىن بىرنەچچە يىل ئىلگىرى ئۇيغۇر دىيارىغا ئۆگىنىش ۋە تەكشۈرۈشكە بارغان بولۇپ، بۇ قېتىملىق يىغىندا بايان قىلماقچى بولغانلىرىنىڭ ئاساسەن بىرىنچى ۋە ئىككىنچى قول ماتېرىياللار ئاساسىدا تەييارلانغانلىقىنى بىلدۈردى.

ئابدۇۋەلى ئايۇپ : سوراقچى نۇرمەمەت

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-31| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  31-ماي

قاماقتىكى قارا كۈنلەردە سوراقچىلاردىن كىپەنچىراي ئەن جىڭكۈن، ئاغزى بۇزۇق مۇختەر ئەمەت ۋە نۇرمەمەتلەر ئېسىمدىن چىقمايدۇ. ئەن جىڭكۈن سۆزلىگەن «تەبلىغ» لىرى، مۇختەر سالغان تەھدىتلىرى، نۇرمەمەت ئەسەبىيلەرچە ۋاقىراشلىرى ۋە سەبىيلەرچە ئالداشلىرى بىلەن سوراقلارنى تاماملىغان ئىدى.

نۇرمەمەت سوراقنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرىدە «مېنى ئۆستۈرۈپ قوي» دېگەندە كۆزۈمگە بەكلا بىچارە كۆرۈنگەن ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستۈمدىكى سىياسىي قىزىل كىيىمنى بىكار قىلىمەن دېگىنى يالغان چىققان بىلەن «سىلەرنى ئىككى يىلدىن ئۈچ يىلغىچە كېسىدۇ» دېگىنى راست چىقتى. دېگەندەك، ئارىمىزدىن ئەڭ يۇقىرى كېسىلگىنىمىز ئىككى يىل بولدى. نۇرمەمەتنىڭ سوراق جەريانىدا قىلغان قىستاش، ئالداش ۋە قېيداشلىرى ۋاسىتە، ئۆسمەكچى بولغىنى مەقسەت ئىدى. 

«بۈگۈنكى ئۇيغۇرلاردا كىملىك كرىزىسى» يىغىنىدىكى لېكسىيەلەر: (1)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-29| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  29-ماي

رېبېككا كلوزىي: «ئۇيغۇر مەدەنىيىتى كېيىنكى ئەۋلادلارغا يەتكۈزىلىشى لازىم!»

رېبېككا كلوزىي خانىم 2013-يىلىدىن 2015-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا ئۇيغۇر دىيارىدا ئەمەلىي تەكشۈرۈشتە بولغان ھەمدە ئۆز تەتقىقاتىغا لازىملىق ماتېرىياللارنى توپلىغان. ئۇ بۇ قېتىملىق لېكسىيەسىنى باشلاشتىن بۇرۇن ئۇيغۇر دىيارىدا ئوتتۇرىغا چىقىۋاتقان نۆۋەتتىكى جىددىي ئۆزگىرىشلەرنى چۈشىنىش ئۈچۈن ئالدى بىلەن مەزكۇر رايوننىڭ ئۆتكەن يېرىم ئەسىرلىك تارىخىدا ۋۇجۇدقا كەلگەن بەزى تۈپلۈك ئۆزگىرىش ئەھۋالىنى ئەسلەپ ئۆتۈشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى تەكىتلەپ ئۆتتى. بولۇپمۇ ئۇيغۇر دىيارىدىكى خىتاي نوپۇسىنىڭ 1950-يىللاردىكى ئالتە پىرسەنتتىن 1980-يىللارغا كەلگەندە 40 پىرسەنتتىن ئېشىپ كەتكەنلىكى، ئەمما ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنىڭ ئەسلىدىكى 82 پىرسەنتتىن 50 پىرسەنتكە چۈشۈپ قالغانلىقىنى، خىتاي نوپۇسىنىڭ بۇنچە تېز سۈرئەتتە ئېشىپ كېتىشىنىڭ ھۆكۈمەت بىۋاسىتە تەشكىللىگەن نوپۇس يۆتكەش سىياسىتىنىڭ مەھسۇلى بولغانلىقىنى، بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر دىيارىنىڭ نوپۇس قۇرۇلمىسىدا غايەت زور ئۆزگىرىشنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكىنى بايان قىلدى.

تىبەت ئايال يازغۇچى ۋوئېسېرنىڭ ئۇيغۇر دىيارى ھەققىدىكى ئەسلىمىسى (2)

يوللانغان ۋاقتى:2018-05-29| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

ئەركىن ئاسىيا خەۋىرى
2018 – يىلى  29-ماي

بېيجىڭدىكى تىبەت ئايال يازغۇچى ۋوئېسېرنىڭ ئۇيغۇر دىيارى ھەققىدىكى ئەسلىمىسى رادىيومىز خىتاي بۆلۈمىدە ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، ئاپتورنىڭ سەپەر خاتېرىسىدە ئىپادىلەنگەن ئۇيغۇرلارغا بولغان ھېسداشلىق ۋە ئۇيغۇرلار بىلەن تىبەتلەر نۆۋەتتە يۈزلىنىۋاتقان ئىجتىمائىي رېئاللىق ھەققىدىكى سېلىشتۇرمىلار ئوقۇرمەنلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغىدى.

ئامېرىكا ئۇيغۇر بىرلەشمىسىنىڭ رەئىسى ئىلشات ئەپەندىنىڭ قارىشىچە، يازۇچى ۋوئىسېرنىڭ 2003-يىلى ئۇيغۇر دىيارىغا سەپەر قىلىشىغا سەۋەب بولغان ئامىلمۇ ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ بىر تىبەت يازغۇچىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇيغۇرلار بىلەن تىبەتلەر يۈزلىنىۋاتقان سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي رېئاللىقنى سېلىشتۇرۇپ كۆرۈش ئىستىكى ئىكەن.