تيەنئەنمىن قىرغىنچىلىقىنىڭ 30 يىللىق خاتىرىسىدە ئۆركەش دۆلەت (2)

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-12| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۆركەش دۆلەت ئۆتكەن ھەپتە 1989-يىلىدىكى تيەنئەنمىن ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتىنىڭ 30 يىللىقىنى خاتىرىلەش ئەسناسىدا ئامېرىكاغا يېتىپ كەلگەن.

ئۆركەش دۆلەت تاراتقۇلارنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغاندا ۋە خاتىرىلەش پائالىيەتلىرىدىكى نۇتۇقلىرىدا بۇنىڭدىن 30 يىل ئىلگىرىكى تيەنئەنمىن ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتىنى قايتا خۇلاسىلەپ، ئامېرىكا قاتارلىق غەرب دۆلەتلىرىنى «خىتاي تىنچ يول بىلەن دېموكراتىيەلىشىدۇ» دېگەن خاتا قاراشتىن ئۈمىد كۈتمەسلىككە چاقىرغان.

ئۆركەش دۆلەت بايانلىرىدا خىتاينىڭ 30 يىلدىن بۇيان غەرب دېموكراتىك دۆلەتلىرى كۈتكەندەك دېموكراتىيە يولىغا ماڭمىغانلىقىنى، بەلكى ئۇنىڭ ئەكسىچە كۈنسايىن مۇستەبىتلىشىپ، يېڭىچە ھاكىممۇتلەقلىقنىڭ مودېلىنى دۇنياغا كۆرسىتىۋاتقانلىقىنى تەكىتلەپ ئۆتكەن.

2-ئىيۇن كۈنى ئۆركەش دۆلەت «گېرمانىيە ئاۋازى» نىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغىنىدا «خىتايدەك مۇنداق بىر مۇستەبىت ھاكىمىيەتنىڭ بۇ قەدەر كۈچلىنىشى ئەمەلىيەتتە 1989-يىلدىكى تيەنئەنمىن ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتى باستۇرۇلغاندىن كېيىن دۇنيانىڭ خىتايغا يول قويۇشى بىلەن باشلانغان،» دېگەن.

ئامېرىكانىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە تۇتقان پوزىتسىيىسى تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇر سىياسىتىگە قانداق تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن؟

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-08| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

يېقىندىن بۇيان خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ، بولۇپمۇ ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى باشچىلىقىدىكى غەرب دۆلەتلىرىنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە بولغان دىققىتىنىڭ كۈچىيىشى تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇر سىياسىتىگە زادى قانداق تەسىرلەرنى كۆرسىتىشى مۇمكىن؟

مەلۇمكى، تۈركىيە 200 يىلدىن بۇيان غەربلىشىش يولىغا ماڭغان بىر دۆلەت شۇنداقلا 1957-يىلىدىن بۇيان ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئەزا بولۇش ئۈچۈن تىرىشىۋاتقان بىر دۆلەت.

تۈركىيە ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، يەنى 1952-يىلى ناتو (شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى) غا ئەزا بولدى. تۈركىيەنىڭ گەرچە غەرب ئەللىرى بىلەن بەزىبىر كېلىشەلمىگەن مەسىلىلىرى مەۋجۇت بولسىمۇ، ئەمما ئىقتىسادىي ۋە تىجارىي جەھەتتىن غەرب ئەللىرىگە باغلانغان بىر دۆلەتتۇر. ئۇنداقتا، ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى غەرب ئەللىرىنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىگە جىددىي تۈردە دىققەت ئاغدۇرۇشى ھەمدە ئۇلارنىڭ خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنىڭ يىرىكلىشىشى تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان سىياسىتىگە زادى قانداق تەسىرلەرنى كۆرسىتىشى مۇمكىن؟

خىتاينىڭ تەشۋىقاتلىرىدىكى ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ ئوبرازى ۋە ئەمەلىيەت ھەققىدە كۆزەتكۈچىلەر نېمە دەيدۇ؟

يوللانغان ۋاقتى:2019-06-01| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ھۆرمەتلىك رادىئو ئاڭلىغۇچىلار، خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر ئېلىدە 2 مىليونغىچە ئۇيغۇر ۋە قازاق قاتارلىق يەرلىك خەلقلەرنى لاگېرغا قاماۋاتقانلىقى، تۇتقۇنلارنىڭ بۇ ئورۇنلاردا ئىنتايىن قورقۇنچلۇق مۇئامىلىلەرگە ئۇچراۋاتقانلىقى ئاشكارىلانغاندىن كېيىن، خىتاي خەلقئارالىق مۇنبەرلەردە بۇ ھەقتە كۈچلۈك تەنقىدلەرگە ئۇچرىدى.

خىتاي ھۆكۈمىتى باشتا لاگېرلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئىنكار قىلىپ باققان بولسىمۇ، ئاخىرى تاكتىكىسىنى ئۆزگەرتىپ، بۇ لاگېرلارنىڭ مېڭىسى «رادىكاللىق» بىلەن زەھەرلەنگەن كىشىلەر ئۆزلۈكىدىن بېرىپ، تەربىيە ئالىدىغان «قايتا تەربىيىلەش مەركەزلىرى» ئىكەنلىكىنى، بۇ يەردىكى ئاتالمىش «كۇرسانتلار» نىڭ ئازادە مۇھىت، ياخشى شارائىتلار ئىچىدە بەختلىك ياشاۋاتقانلىقىنى كەڭ تەشۋىق قىلدى.

ئايشەمخان-شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ نامسىز قەھرىمانى (5)

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-25| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۇيغۇر قەھرىماننى ئۆلتۈرگەن ئۇيغۇر جاللات

1945-يىلى، 9-ئاينىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى، شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيەسىنىڭ ئاز ساندىكى قىسىملىرى ئاقسۇ يېڭى شەھەر سېپىلىنى قورشاپ ھۇجۇم قىلىشنى داۋاملاشتۇردى. 10-ئاينىڭ دەسلەپكى كۈنلىرى گومىنداڭ ئايروپىلانلىرى سېپىل ئىچىگە قورال-ياراق، يېمەك-ئىچمە، پۇل قاچىلانغان شارلارنى تاشلىغان بولسىمۇ، ئەمما شارلارنىڭ بىر قىسمى سېپىل سىرتىغا چۈشۈپ، ئىككى تەرەپ شار تالىشىپ بىر مەيدان جەڭ قىلدى. مانا شۇ كۈنى ئاقسۇدىكى جاۋ خەنچى باشلىق خىتاي ھەربىي دائىرىلىرى 20 كۈنلەر ۋاقىت ئەسىرلىكتە تۇتۇپ تۇرۇۋاتقان مىللىي ئارمىيە جەڭچىسى ئايشەمخاننى جازا مەيدانىغا ئېلىپ چىقىپ ئۆلتۈردى.

ئايشەمخان-شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ نامسىز قەھرىمانى (4)

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-17| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

مۇقەددەس قەسەمياد ئۈچۈن ئۆلۈمنى تاللىغان ئايشەمخان

شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيىسىنىڭ جەڭچىسى، شەپقەت ھەمشىرىسى ئايشەمخان 1945-يىلى، 9-ئاينىڭ 15-كۈنى ئاقسۇ يېڭىشەھىرىنى قورشاۋغا ئېلىپ، بۇ شەھەرنى خىتاي گومىنداڭ ئەسكەرلىرىنىڭ قولىدىن ئازاد قىلىش ئۈچۈن شىددەتلىك ھۇجۇملارنى ئېلىپ بارغان مىللىي ئارمىيە ۋاقتىنچە قورغان تەرەپكە چېكىنگەندىن كېيىن خىتاي ئەسكەرلىرى قولىغا چۈشۈپ قېلىپ ئاقسۇ شەھىرىگە ئېلىپ بېرىلغان ئىدى.

بىراق، ئايشەمخاننى تۇتۇپ، ئۇنى «جاللات» دەپ نام ئالغان ئاقسۇدىكى گومىنداڭ ئارمىيىسىنىڭ 5-ئاتلىق پولكىنىڭ كوماندىرى جاۋ خەنچىگە تاپشۇرغانلارمۇ گومىنداڭنىڭ ئۇيغۇر ياللانما ئەسكەرلىرى ئىدى.

ئاقسۇنى قورشىغان مىللىي ئارمىيە قوشۇنىنىڭ كوماندىرى، مىللىي ئارمىيە پولكوۋنىكى مەرھۇم سوپاخۇن سوۋۇروف، ئاقسۇنى قورشىغان قوشۇننىڭ ئىزۋوت كوماندىرى مەرھۇم ئۆمەرجان سابىتوف قاتارلىقلارنىڭ 1996-يىلى مۇئەللىپكە سۆزلەپ بېرىشىچە، ئۇلار ئايشەمخاننىڭ تەقدىرى ھەققىدە پەقەت 1950-يىللىرى ۋە 1990-يىللاردىلا تەپسىلىيرەك ئۇچۇرغا ئىگە بولغان بولۇپ، ئەينى ۋاقىتتىكى گومىنداڭ قوشۇنىنىڭ بىر قىسىم ھايات ئۇيغۇر ئەسكەرلىرى ئايشەمخاننىڭ ئەسىرگە چۈشكەندىن كېيىنكى كەچۈرمىشلىرىنى ئاشكارىلىغان. مەلۇم بولۇشىچە، خىتاي ھەربىي ئەمەلدارلىرى ئايشەمخاننى بىراقلا ئۆلتۈرمەي، ئۇنى يۇمشاق ۋاسىتىلەر بىلەن ئالداپ يۇمشىتىپ ۋە ئاخىرىدا تەسلىم قىلىپ، ئۇنى جاسۇس سۈپىتىدە قايتىدىن مىللىي ئارمىيە ئىچىگە كىرگۈزۈپ ئۇچۇر توپلاشقا سالماقچى بولغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئايشەمخان مىللىي ئارمىيىنىڭ شەپقەت ھەمشىرىسى بولغانلىقى ئۈچۈن خىتاي كوماندىرلىرى ئايشەمخاننى ئۆزىگە باش ئەگكۈزۈپ، ئۇنى يەنە ئۆزلىرىنىڭ ھەربىي سېستراسى قىلىۋالماقچى بولۇشقان.

تارىختىن بۈگۈنگە ئۇيغۇرلۇق

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-13| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

بوۋىمىز مەھمۇد قەشقەرىنىڭ يېزىشىچە، مىلادىدىن 300 يىللار بۇرۇن جاھاندا يېڭىلمەس ئاتالغان ئالېكساندىر ماكېدونىسكى تەڭرىتاغلىرىغا كەلگەندە ئۇيغۇردىن يېڭىلگەن، ئۇ «ئالتۇن قان» دىكى ئۇرۇشتا ئۇچرىغان مەغلۇبىيەتتىن كېيىن ئۇيغۇرنىڭ ئىسمىنى «باشقىلارغا موھتاج بولمايدىغان، ئوقنى ئالدىچىلاپ قانداق ئاتسا، كەينىچىلەپمۇ شۇنداق ئاتىدىغان مۇستەقىل، پاراسەتلىك ۋە باتۇر خەلق» دېگەن مەنىدە چۈشەنگەن.

خىتاينىڭ تاڭ سۇلالىسىنى مۇنقەرز قىلغان ئەجدادلىرىمىز ئوردا تارىخچىلىرىغا ئىسمىنى خىتايچە «لاچىندەك ھۆر پەرۋاز قىلىدىغان» دېگەن خەتلەر بىلەن يازدۇرغان. بۇ چاغدا ئۇيغۇر دېگەن ئىسىمنىڭ خىتايچە يېزىلىشى ئەسلى ئاھاڭغا ئەڭ يېقىن كەلگەن ۋە مەنىسىدە بىر ئەركىنلىك ئۇقۇمى گەۋدىلەنگەن.

ئايشەمخان – شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ نامسىز قەھرىمانى (3)

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-13| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ساتقۇنلۇقنىڭ قۇربانى: ھەربىي ئەسىر ئايشەمخان

سوپاخۇن سوۋۇروف كوماندىرلىقىدىكى ئاقسۇغا چۈشكەن قوشۇن ئاقسۇ كوناشەھەرنى ئازاد قىلغاندىن كېيىن، 1945-يىلى، 7-سېنتەبىر كۈنىدىن ئېتىبارەن خىتاي قوشۇنلىرى بېكىنىۋالغان ئاقسۇ يېڭى شەھىرىنى ئىگىلەش ئۈچۈن شىددەت بىلەن قورشاپ ھۇجۇم باشلىدى. ئېگىز ۋە مۇستەھكەم سېپىلغا تايىنىۋاتقان خىتاي گومىنداڭ ئارمىيىسىنىڭ 5-ئاتلىق پولكى ئاقسۇ ۋە كوناشەھەردىكى ئاز ساندىكى خىتاي ئاھالىسى، خىتاي سودىگەرلىرى، ھۆكۈمەت مەمۇرىي خادىملىرىدىن ئۆزىنى قوغداش ئەترىتى قۇرۇپ، ئۆز قوشۇنىغا ماسلاشتۇرۇپ قاتتىق قارشىلىق كۆرسەتتى.

ئەرك كۈيچىسى، شائىر ئابدۇرەھىم تىلەشۈپ ئۆتكۈرنى ئەسلەپ

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-08| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۆز خەلقنىڭ ئوتىدا كۆيۈپ، سۈيىدە ئاققان، ئاخىرقى نەپىسىگىچە ھۆرلۈك ئۈچۈن قەلەم تەۋرەتكەن مەشھۇر ئەدىب ئابدۇرەھىم تىلەشۈپ ئۆتكۈرنىڭ ۋاپاتىغا بۇ يىل ئازغىنە كەم 24 يىل بولدى.

ئايشەمخان – شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ نامسىز قەھرىمانى (2)

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-08| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

باتۇر شەپقەت ھەمشىرىسى

1945-يىلى، 7-ئاينىڭ 23-كۈنى، سوپاخۇن سوۋۇروف كوماندىرلىقىدىكى ئاقسۇ فرونتىدا جەڭ قىلىش ئۈچۈن تەييارلانغان ئاتلىق ئېسكادرون ئۇرۇشقا ئاتلىنىش ئالدىدا تېكەس دەرياسى بويىدا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى رەئىسى ئەلىخان تۆرە، ھەربىي ئىشلار نازىرى ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق ھۆكۈمەت رەھبەرلىرى، يەرلىك مەمۇرىي شەخسلەر، ھەر مىللەت خەلقى ئالدىدا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاي يۇلتۇزلۇق يېشىل بايرىقىنى تاپشۇرۇۋېلىپ، بايراققا ھۆرمەت بىلدۈرۈپ قەسەم بېرىشتى. ئەنە شۇ تېكەستە مىللىي ئارمىيە سېپىغا قوبۇل قىلىنغان ئايشەمخانمۇ مىللىي ئارمىيىنىڭ ئايال جەڭچىلىرىنىڭ فورمىسىنى كىيگەن ھالدا مەزكۇر جەنۇبىي فرونت ئەترىتىنىڭ جەڭچىسى سۈپىتىدە قەسەمياد مۇراسىمىغا قاتناشتى. تارىخىي شاھىتلارنىڭ ئەسلىمىسىدە قەيت قىلىنىشىچە، جەڭچىلەر ئالدى بىلەن تېكەس دەرياسىنىڭ سۈيىدە تەرەت ئالغاندىن كېيىن، ئەلىخان تۆرىنىڭ ئىماملىق قىلىشىدا كوللېكتىپ ناماز ئوقۇشۇپ، ئارقىدىن بىردەك ھالدا ئۇلارنىڭ نامىزى چۈشۈرۈلگەن. ئايشەمخانمۇ ئەنە شۇ رەسمىيەتلەرنى بەجا كەلتۈردى. ئەنە شۇ قوشۇننىڭ جەڭچىسى سۈپىتىدە ئەلىخان تۆرە يېتەكچىلىكىدىكى مەزكۇر مۇراسىمغا قاتناشقان، 2017-يىلى بىشكەكتە ۋاپات بولغان خەمىت كەنجىبايېفنىڭ 2013-يىلى سۆزلەپ بېرىشىچە، مۇراسىم ناھايىتى ھەيۋەتلىك بولدى ۋە ئەلىخان تۆرە ھەممە جەڭچىنى قۇرئاننىڭ ئاستىدىن ئۆتكۈزگەن.

تايلاندتا پاناھلىنىۋاتقان سابىق خىتاي ئەسكىرىنىڭ ئۇيغۇر دىيارى ھەققىدىكى بايانلىرى (1)

يوللانغان ۋاقتى:2019-05-02| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

تايلاندتا پاناھلىنىۋاتقان خىتاي ئارمىيىسىنىڭ ئۇيغۇر دىيارىدا ۋەزىپە ئۆتىگەن سابىق ئەسكىرى لى نەنفېي ئەپەندى بۇ يىل 29-ئاپرېل كۈنى ئۇيغۇر دىيارىدىكى لاگېرلار ھەققىدە ئىجتىمائىي تاراتقۇلاردا ئۆز قارىشىنى بايان قىلىپ، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق پارتكومنىڭ سېكرېتارى چېن چۈەنگونىڭ ئەمەلىيەتتە شى جىنپىڭنىڭ بۇيرۇقىنى ئىجرا قىلغۇچى ئىكەنلىكىنى بىلدۈرگەن ئىدى.

رادىيومىز زىيارىتىنى قوبۇل قىلغان لى نەنفېي ئەپەندى ئۆزىنىڭ بۇنداق بىر قاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇشىدىكى سەۋەبلەر ھەققىدە توختالدى. ئۇنىڭ بىلدۈرۈشىچە، ئۇ 2014-يىلى 4-ئايدا خىتاينىڭ يۈننەن ئۆلكىسى ئارقىلىق بېرماغا، ئۇ يەردىن تايلاندقا قېچىپ چىقىشتىن ئىلگىرى ئۇيغۇر دىيارىدا 19 يىل تۇرغان ئىكەن. يەنى 1996-يىلىدىن 2013-يىل ئاخىرىغىچە غۇلجا شەھىرىدە 19 يىل تۇرۇپ، ئۇيغۇر دىيارىدا بارغانچە يامانلىشىپ بارغان سىياسىي تەقىبلەشلەرگە شاھىت بولغان ئىكەن.