ARTE: ياۋروپا ئۇيغۇرلار ئۈچۈن نېمە ئىش قىلىپ بېرىشى كېرەك؟

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-24| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

22 – دېكابىر گېرمانىيە – فىرانسىيە ھەمكارلىقىدا قۇرۇلغان، گېرمانچە، فىرانسۇزچە، ئىنگلىزچە، ئىسپانچە، ئىتاليانچە، پولەكچە 6 تىلدا تارقىتىش بېرىدىغان، ياۋروپادىكى ئەڭ چوڭ تېلېۋىزىيە قاناللىرىنىڭ بىرى ھېسابلىنىدىغان «ARTE» قانىلى «28 مىنۇت» ناملىق پروگراممىسىدا «ياۋروپا ئۇيغۇرلار ئۈچۈن نېمە ئىش قىلىپ بېرىشى كېرەك؟» دېگەن تېما ئاساسىدا بىر نەق مەيدان پروگراممىسى تارقاتتى. پروگراممىغا ئېلىزابىت كۇيىن رىياسەتچىلىك قىلغان، ياۋروپا ئۇيغۇر ئىنستىتۇتىنىڭ رەئىسى دىلنۇر رەيھان، فىرانسىيە ئىستراتېگىيەلىك تەتقىقات فوندى جەمئىيىتى ئاسىيا ئىشلىرى بۆلۈمىنىڭ مەسئۇلى، «خىتاينىڭ كۈچى» ناملىق ئەسەرنىڭ ئاپتورى، خىتايشۇناس ۋالېرى نېكۇيت ۋە باشقا بىرقانچە مۇتەخەسسىسلەر قاتناشقان ئىدى.

پروگرامما مۇقەددىمىسىدە ياۋروپا پارلامېنتىنىڭ ئالدىنقى ھەپتە ئۇيغۇرلارنىڭ ھەق – ھوقۇقلىرىنى قوغداش ئۈچۈن قوبۇل قىلغان 23 ماددىلىق قارارى، فىرانسىيە سوتسىيال دېموكراتلار پارتىيەسىنىڭ ياۋروپا پارلامېنتىدىكى ئەزاسى رافائېل گلۇكىسماننىڭ 17 – دېكابىر كۈنى ياۋروپا پارلامېنتىدا ئۆتكۈزۈلگەن «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى مەجبۇرىي ئەمگەك ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەزىيىتى» ناملىق مۇھاكىمە يىغىنىدا قىلغان خىتابلىرىدىن ئۈزۈندىلەر بېرىلگەن.

ئۆمرىنى شەرقىي تۈركىستان دەۋاسىغا ئاتىغان ئەيسا ئەپەندىنىڭ تۈركىيەدىكى ھايات سەپىرى

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-24| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن ئەپەندىم سابىق دۆلەت رەئىسى سۇلايمان دەمىرەل (سولدا) بىلەن بىرگە.

ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن 1901-يىلى قەشقەرنىڭ يېڭىسار ناھىيەسىدە دۇنياغا كەلگەن. خىتاي كوممۇنىستلىرى ئۇيغۇر دىيارىغا بېسىپ كىرگەن 1949-يىلىنىڭ ئاخىرىدا، ئۇ مۇھەممەد ئىمىن بۇغرا بىلەن بىرلىكتە ۋەتەننى تەرك ئېتىپ، چەتئەلگە چىقىپ كەتكەن. 1954-يىلى تۈركىيەگە كېلىپ ئولتۇراقلاشقان. ئەيسا ئەپەندى 1960-يىلى ئىستانبۇلدا شەرقىي تۈركىستان كۆچمەنلەر جەمئىيىتىنى، 1985-يىلى شەرقىي تۈركىستان ۋەخپىنى قۇرغان. ئەيسا ئەپەندى 1995-يىلى 12-ئاينىڭ 17-كۈنى ۋاپات بولغۇچە شەرقىي تۈركىستان دەۋاسى يولىدا تىنىمسىز كۈرەش قىلغان. ئۇ، تۈركىيەدە داۋاملاشتۇرغان يېرىم ئەسىرلىق مۇستەقىللىق دەۋاسى جەريانىدا كۆپ قېتىم خەلقئارا يىغىنلارغا قاتناشقان دۇنيانىڭ ھەر قايسى دۆلەتلىرىنى ئايلىنىپ ئۇيغۇرلارنىڭ ئېغىر ۋەزىيىتىنى ئاڭلىتىشقا تىرىشقان.

1965-يىلىدىن 1995-يىلى ۋاپات بولغۇچە ئارىلىقتا ئۇزۇن يىل ئەيسا يۈسۈپ ئالپتېكىننىڭ يېنىدا ئىشلىگەن ھامۇتخان گۆكتۈر ئەپەندى ئەيسا ئەپەندىنىڭ تۈركىيەدە شەرقىي تۈركىستان دەۋاسىنىڭ تونۇلۇشىغا زور تۆھپە قوشقانلىقىنى بايان قىلدى.

ئەيسا يۈسۈپ ئالپتېكىننىڭ ئەسلىمىلىرىدە يېزىلىشىچە، 1970-يىلىنىڭ كىرىشى بىلەن ئامېرىكا بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىدىن ئىبارەت دەرىجىدىن تاشقىرى ئىككى چوڭ دۆلەت ۋە ئۇلار يېتەكچىلىك قىلغان دۇنيادىكى ئىككى چوڭ دۆلەتلەر گۇرۇھى ئوتتۇرىسىدىكى رىقابەت تېخىمۇ كۈچەيگەن. دەل مۇشۇ مەزگىلدە، يەنى 1970-يىلى ئاپرېلدا ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن ئوغلى ئارسلان ئالپتېكىننىڭ ھەمراھلىقىدا ئامېرىكىغا زىيارەت ئېلىپ بارىدۇ. بۇ زىيارىتىدە ئامېرىكا دۆلەت مەجلىسىنىڭ رەئىسى جون ۋىلليام مەككورمەك بىلەن كۆرۈشىدۇ شۇنداقلا ئامېرىكا تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىدىكى مۇھىم ئەربابلار بىلەن كۆرۈشۈپ، شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسى توغرىسىدا خەت سۇنىدۇ. بۇنىڭدىن سىرت ياپونىيە ۋە بەزى ياۋروپا دۆلەتلىرىگە زىيارەت ئېلىپ بېرىپ خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارغا ئېلىپ بېرىۋاتقان بېسىم سىياسەتلىرىنى ئاڭلاتقان بولسىمۇ خەلقئارا تازا تەسىر قوزغىيالمايدۇ. د ئۇ ق رەئىسى دولقۇن ئەيسا ئەپەندى بۇ ھەقتە توختالدى.

ئۆمرىنى شەرقىي تۈركىستان دەۋاسىغا ئاتىغان ئەيسا ئەپەندىنىڭ ۋەتىنى ۋە كەشمىردىكى ھايات سەپىرى

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-24| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

20-ئەسىر ئۇيغۇر تارىخىدىكى ئەڭ مۇھىم سىياسىي ئەربابلاردىن بىرى، 95 يىللىق ئۆمرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەركىنلىكىگە ئاتىغان مۇھىم شەخسلەردىن ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىننىڭ ۋاپاتىنىڭ 25-يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا خاتىرىلەش پائالىيەتلىرى ئۆتكۈزۈلۈپ، ئۇنىڭ ئىش-ئىزلىرى، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەركىنلىك دەۋاسىغا قوشقان تۆھپىلىرى ئەسلەپ ئۆتۈلدى. ئۇيغۇر سىياسىيونلار، تارىخچىلار مەرھۇم ئەيسا يۈسۈپ ئالپتەكىننىڭ كۆرەش ھاياتىغا يۇقۇرى باھا بېرىشتى. ئۆتكەنكى پروگراممىمىزدا ئەيسا ئەپەندىنىڭ ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ ھاياتى، ئەيسا ئەپەندىنىڭ ياشلىق چاغلىرى، ئەنجان ۋە تاشكەنتتىكى پائالىيەتلىرى ھەققىدە توختالغان ئىدۇق. بۈگۈنكى ئاڭلىتىشىمىزدا ئەيسا ئەپەندىنىڭ 1945-يىلى 10-ئايدا ئۈرۈمچىگە بارغاندىن كېيىنكى پائالىيەتلىرى، 1949-يىلىنىڭ ئاخىرىدا ھىندىستاننىڭ كەشمىرگە قېچىق چىقىش جەريانى ۋە ئۇ يەردىكى پائالىيەتلىرىدى ھەققىدە توختىلىمىز.

ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن ئەپەندى 1932-يىلى ئۇزۇن ۋە مۇشەققەتلىك سەپەردىن كېيىن خىتاينىڭ پايتەختى نەنجىڭگە يېتىپ بېرىپ، 1945-يىلىغىچە نەن جىڭ ۋە لانجوۋ قاتارلىق جايلاردا ۋەتىنى ئۈچۈن كۆرەش قىلغان. 1945-يىلى ئۇيغۇر دىيارىغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن 1947-يىلى مەسئۇت ئەپەندى رەئىسلىكىدە قۇرۇلغان بىرلەشمە ھۆكۈمەتتە باش كاتىپلىق ۋەزىپىسىنى ئۆز ئۈستىگە ئالغان. دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ سابىق رەئىسى ئەركىن ئالىپتېكىن بۇ توغرىلىق مەلۇمات بېرىپ مۇنداق دېدى: ‹مەسۇت ئەپەندى 1947-يىلى ئۆلكىلىك ھۆكۈمەتنىڭ رەئىسلىكىگە سايلىنىدۇ. ئەيسا ئەپەندى بولسا شۇ ھۆكۈمەتنىڭ باش كاتىپلىقىغا سايلىنىدۇ. شۇ چاغدا مۇھاممەد ئىمىن بۇغرانىڭمۇ قوللىشى بىلەن بۇلار تۆۋەندىكى خىزمەتلەرنى قىلىشقا تىرىشىدۇ. بىرىنچىدىن شەرقىي تۈركىستان خەلقىنى، بولۇپمۇ تۈركىي مىللەتلەر ئىچىدىكى ئىشسىزلارنىڭ سانىنى ئازايتىش، سەھىيە خىزمەتلىرىنى راۋاجلاندۇرۇش، مىللىي تىلدىكى مەكتەپلەرنىڭ سانىنى كۆپەيتىش، ئالىي مەكتەپلەرنىڭ سۈپىتىنى ياخشىلاش ۋە مىللىيلەشتۈرۈش. ئىككىنچىدىن ‘شىنجاڭ’ دېگەن مۇستەملىكە نامىنىڭ ئورنىغا شەرقىي تۈركىستان دېگەن نامنى قوللىنىش. ھۆكۈمەتنىڭ تىلىنى مىللىيلەشتۈرۈش، رەسمىي ئالاقىلاردا خىتاي تىلىنى ئەمەس ئۇيغۇر تىلىنى ئىشلىتىش، مەكتەپلەردە مىللىي تارىخنىڭ ئورنىغا تۈركىي مىللەتلەرنىڭ ئومۇمىي تارىخىنى ئوقۇتۇش، شەرقىي تۈركىستاندىكى قازاق، قىرغىز، تاتار، ئۆزبەك قاتارلىق تۈركىي خەلقلەر ئوتتۇرىسىدىكى قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىنى كۈچەيتىش. شەرقىي تۈركىستانغا خىتاي كۆچمەنلەرنى يۆتكەشنى پۈتۈنلەي توختىتىش. خىتاي بىلەن شەرقىي تۈركىستان ئوتتۇرىسىدا پويىز يولى ياساشقا قەتئىي رۇخسەت قىلماسلىق. شەرقىي تۈركىستاندىكى يەر ئاستى ۋە يەر ئۈستى بايلىقلىرىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى تۈركىي خەلقلەر تەرىپىدىن ئىشلىتىلىشى دېگەنگە ئوخشاش تەلەپلەر بىلەن مىللىي سىياسەت ئېلىپ بارغان ئىدى.

ئۆمرىنى شەرقىي تۈركىستان دەۋاسىغا ئاتىغان شەخس ئەيسا ئەپەندىنىڭ ھايات سەپىرى

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-21| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

20-ئەسىر ئۇيغۇر تارىخىدىكى ئەڭ مۇھىم سىياسىي ئەربابلاردىن بىرى، پۈتۈن ئۆمرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەركىنلىكىگە ئاتىغان مۇھىم شەخسلەردىن ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىننىڭ ۋاپاتىنىڭ 25-يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا خاتىرىلەش پائالىيەتلىرى ئۆتكۈزۈلۈپ، ئۇنىڭ ئىش-ئىزلىرى، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەركىنلىك دەۋاسىغا قوشقان تۆھپىلىرى ئەسلەپ ئۆتۈلدى. ئۆتكەن ھەپتە دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىمۇ مەخسۇس ئەيسا ئالىپتېكىننىڭ ۋاپاتىنىڭ 25 يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن ئۇنىڭ ھايات مۇساپىلىرى ۋە كۆرسەتكەن خىزمەتلىرىنى ئەسلەش مۇھاكىمە يىغىنى ئۆتكۈزدى.

ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن 1901-يىلى قەشقەرنىڭ يېڭىسار ناھىيەسىدە دۇنياغا كەلگەن. خىتاي كوممۇنىستلىرى ئۇيغۇر دىيارىغا بېسىپ كىرگەن 1949-يىلىنىڭ ئاخىرىدا، ئۇ مۇھەممەد ئىمىن بۇغرا بىلەن بىرلىكتە ۋەتەننى تەرك ئېتىپ، چەتئەلگە چىقىپ كەتكەن. 1954-يىلى تۈركىيەگە كېلىپ ئولتۇراقلاشقان. ئەيسا ئەپەندى 1960-يىلى ئىستانبۇلدا شەرقىي تۈركىستان كۆچمەنلەر جەمئىيىتىنى، 1985-يىلى شەرقىي تۈركىستان ۋەخپىنى قۇرغان. ئەيسا ئەپەندى 1995-يىلى 12-ئاينىڭ 17-كۈنى ۋاپات بولغۇچە شەرقىي تۈركىستان دەۋاسى يولىدا تىنىمسىز كۈرەش قىلغان.

مەرھۇم ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىننىڭ بالىلىق ۋە ياشلىق چاغلىرى توغرىسىدا مەلۇمات بەرگەن دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ سابىق رەئىسى ئەركىن ئالىپتېكىن ئەپەندى دادىسىنىڭ جەمەتىنىڭ مانجۇ ۋە خىتاي باسقۇنچىلىرىنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغان ئائىلە ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ مۇنداق دېدى: «ئەيسا ئەپەندى 1901-يىلى يېڭىساردا دۇنياغا كەلگەن. ئۇنىڭ دادىسىنىڭ ئىسمى يۈسۈپبەگ، ئانىسىنىڭ ئىسمى ئايشەمخان. ئەيسا ئەپەندىنىڭ ئابدۇللا بەگ ۋە ھۈسەيىن بەگ نامىدا ئىككى ئاكىسى بولغان. ئاكىسى ھۈسەيىن بەگنى شېڭ شىسەي تىرىك كۆمۈپ ئۆلتۈرگەن. دادام ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىننىڭ دادىسى، يەنى مېنىڭ دادا تەرەپ بوۋىلىرىمدىن تارتىپ، ئانام تەرەپ بوۋىلىرىمنىڭ ھەممىسى دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان ئىكەن. ئانام بىلەن دادامنىڭ چوڭ دادىلىرىدىن قاسىم ئېلى شاھھەزرىتىم، سادى ئىشقى بەگ ۋە ھەسەن بەگ قاتارلىق كىشىلەر 1863-يىلى يېڭىساردىكى سىدىق بەگ باشچىلىقىدا مانجۇ باسقۇنچىلىرىغا قارشى كۈرەشكە قاتناشقان ئىكەن. دادامنىڭ چوڭ دادىسى قاسىم مۇھەممەت ئېلى بولسا ياقۇپبەگ بەدۆلەتكىمۇ ئەسكەر بولغان ۋە 1876-يىلى داۋانچىڭلارغىچە بېرىپ جەڭلەرگە قاتناشقان ئىكەن. يېڭىسار خەلقى تەرىپىدىن قاسىم چوڭ دەپ ئاتالغان قاسىم مۇھەممەت ئېلى ئوسمانلى ئىمپېرىيەسىنىڭ پادىشاھى ئابدۇلئەزىز تەرىپىدىن شەرقىي تۈركىستانغا ئەۋەتىلگەن تۈرك ئوفىتسېرلارنىڭ قولىدىمۇ تەربىيە كۆرگەن ئىكەن».

ئامېرىكا ۋە ئۇيغۇر دىيارى 1940-يىللار (7)

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-21| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئامېرىكا مۇخبىرلىرى شەرقىي تۈركىستاندا نېمىلەرنى چۈشەندى؟

1943-يىلى 4-ئايدا ئۈرۈمچىدە ئامېرىكا كونسۇلخانىسى ۋە شۇنىڭدەك ئەنگلىيە كونسۇلخانىسى قۇرۇلغاندىن كېيىن ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى ئىچكى ۋەزىيەت ھەم ئۇنىڭ ئەتراپتىكى دۆلەتلەر، جۈملىدىن سوۋېتلەر ئىتتىپاقى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىنىڭ ئۆزگىرىش ئەھۋاللىرىغا بولغان كۆزىتىش كۈچەيدى. 1944-يىلى 11-ئايدىكى ئىلى ئىنقىلابى نەتىجىسىدە شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغاندىن تارتىپ تاكى 1946-يىلى 7-ئايدا ئىككى تەرەپ ئارىسىدىكى بىتىم بويىچە بىرلەشمە ھۆكۈمەت قورۇلغىچە بولغان ئارىلىقتىكى شەرقىي تۈركىستان قوراللىق ئىنقىلابىنىڭ تەرەققىيات يۈزلىنىشى، شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پۈتۈن ئۆلكە مىقياسىدا خىتاي ھاكىمىيىتىنى يوقىتىشقا قاراپ يۈزلىنىشى، خىتاي گومىنداڭ دائىرىلىرىنىڭ پوزىتسىيەسى ۋە ئۆلكىدىكى مىللىي، ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي ۋەزىيەت ۋە باشقا نۇرغۇن مەسىلىلەر ئامېرىكا دىپلوماتلىرىنىڭ نەزىرىدە مۇھىم سالماقنى ئىگىلەپ، بۇ ھەقتىكى تۈرلۈك ئۇچۇرلار ۋاشىنگتونغا ۋاقتى-ۋاقتىدا يەتكۈزۈلدى. ئەلۋەتتە، بۇنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىم دىققەت قىلىنغان مەسىلە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىلى ئىنقىلابىدىكى تەسىرى مەسىلىسى، يەنى مەزكۇر ئىنقىلاب ۋە شەرقىي تۈركىستان ھۆكۈمىتىنىڭ ئارقىسىدىكى سوۋېت ئامىلى، شۇنىڭدەك موسكۋانىڭ شەرقىي تۈركىستان ئارمىيەسىنىڭ خىتاي قوشۇنلىرىنى تامار قىلىشىغا زادى قانچىلىك ياردەم كۆرسەتكەنلىكىنى ئېنىقلاشقا قارىتىلدى.

قاماقتىن چىققان شېئىر ھەققىدە

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-17| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئابدۇقادىر جالالىدىننىڭ بىر پارچە شىئېرى قاماقتىن چىقىپ جوشۇا فرىمەنگە يەتمىگەن بولسا، ئۇيغۇردىن بۇنداق بىر شائىرنىڭ قاماقتا ئىكەنلىكى نوپۇزلۇق مەتبۇئاتلارنىڭ نەزەرىدىن يىراق قالاتتى. شائىر 2018-يىلى فېۋرالدا تۇتقۇن قىلىنغاندىن كېيىن، خەلقئارالىق ئاخباراتلاردا تىگىشلىك خەۋەر قىلىنمىدى. سەۋەبلەر كۆپ بولسىمۇ، ئەڭ موھىم سەۋەبى ۋاقتىدا چىقمىغان گۇۋاھچى ۋە ۋاقتىدا تەمىنلەنمىگەن پاكىتلارنى دېيىش بىلەن كۇپايىلىنىمەن.

ئەسلىدە ئابدۇقادىر جالالىدىننىڭ تۇتۇلۇشى ئۇنىڭ ئۇيغۇرنىڭ قەلبىدىكى نوپۇزى، نەتىجىلىك ئەمگەكلىرى، تەسىرچان شىئېر ۋە نەسىرلىرى، ئۆتكۈر ئوبزۇر ۋە ماقالىلىرى، شۇنداقلا ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە بىر بىناكار، پەرۋىشكار، بىر يېتەكچى سۈپىتىدىكى ئوبرازى نوقتىسىدىن ئالغاندا بەس-بەستە خەۋەر قىلىنىدىغان شەخس بولۇشى كېرەك ئىدى. ئابدۇقادىر جالالىدىن مىڭلىغان ئۇيغۇر زىيالىلىرىغا ۋەكىل بولالايدىغان قابىلىيەتكە، ئىناۋەتكە ۋە سالاھىيەتكە ئىگە ئىدى. خۇداغا شۈكۈركى، ئۇزۇنغا سوزۇلغان بۇ ئەپسۇسلۇق، بۇ بوشلۇقمۇ ئاخىرى ئۇنىڭ قاماقتىن قۇتۇلغان شىئېرى بىلەن تولۇشقا باشلىدى.

مەن تونۇيدىغان تاشپولات تىيىپ

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-17| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

تاشپولات تىيىپنىڭ تۇتۇلۇشى ئۇيغۇرنىڭ سۆزدە بار، ئەمەلدە يوق سىياسىي ھوقۇقلاردىن تولۇق ئىنكار قىلغانلىقىنىڭ بېشارىتى بولۇپ قالدى. 1955-يىلى ئۇيغۇرلار ئاپتونومىيە ھوقۇقىغا ئېرىشىپ 2020-يىلىغا كەلگەندە شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىغا تۇنجى قېتىم خىتايدىن باش مۇدىر قويۇلدى. تاشپولات تىيىپ 2002-يىلى ئۇيغۇرلارنىڭ تىل ھوقۇقىنىڭ ئالىي مائارىپ ساھەسىدە ئەمەلدىن قالدۇرۇلغانلىقىغا، 2012-يىلى ئېتىقاد ھوقۇقىنىڭ جامائەت سورۇنلىرىدا ئاشكارا چەكلەنگەنلىكىگە ئىشخانىدا تۇرۇپ شاھىت بولغان بولسا، 2017-يىلىغا كەلگەندە ئىنسانلىق دۇنياسىغا مەنسۇپ بارلىق ھەق ھوقۇقلاردىن مەھرۇم قىلىنغانلىقىنى قاماقخانىدا تۇرۇپ، ئۆزىنىڭ ھاياتى بەدىلىگە ئىسپاتلىغان بولدى. مەكتەپ تورىدىكى ئۇنىۋېرسىتېت تارىخىدىكى مۇدىرلار قاتارىدا جاللات شىڭ شىسەينىڭ ئىسمى شەرەپ تاختىسىغا ئېسىلغان بولسا، تاشپولات تىيىپنىڭ ئىسمى، تۆھپىسى ۋە رەسىمى چىقىرىپ تاشلاندى.

مېنىڭ 1998-يىلى تاشپولات تىيىپ بىلەن تونۇشۇپ قېلىشىم بىر دوستۇم يازغان ماقالە سەۋەبلىك بولغان ئىدى. شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىدا ئىشلەيدىغان ئۈمىد غېنى ئۇيغۇرلاردىكى چۈشكە بولغان چۈشەنچىلەر ھەققىدە بىر پارچە ماقالە يازغان ئىدى. مېنىڭ تەۋسىيەم بىلەن بۇ ماقالە «شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىملىي ژۇرنىلى» غا ئەۋەتىلگەن بولسىمۇ، ئۇزاق ساقلىتىلىپ بېسىلمايدىغان بوپتۇ. ئۈمىد بىلەن مەسلىھەت قىلىپ، بۇ ئىشنى مەزكۇر ژۇرنالنىڭ باش مۇھەرىرى تاشپولات تىيىپقا دەپ باقماقچى بولدۇق.

تاشپولات تىيىپ ئالدى بىلەن ئۈمىدنىڭ قايتۇرۇلغان ماقالىسىنى قولىغا ئېلىپ بىرەر قۇر كۆز يۈگۈرتكەن بولدى. ئاندىن ماقالىنىڭ قىسقىچە مەزمۇنى ۋە نەقىل مەنبەلىرى ھەققىدە بىرئاز پاراڭلاشتى. ئەسەرنىڭ بېسىلماسلىقىغا كۆرسىتىلگەن «خەلق قوبۇل قىلالمايدۇ» دېگەن سەۋەپنى ئاڭلاپ ئولتۇرۇپ سەل نارازى بولغاندەك بولۇپ قاپاقلىرى تۈرۈلدى. ئۇ خۇددى ئۆزىگە سۆزلەۋاتقاندەك قىلىپ: «‹شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستىتى ئىلمى ژۇرنىلى› يا ئاممىۋى ژۇرنال بولمىسا، يا بۇ خەلق ئىشلار ئىدارىسىگە قاراشلىق تەشۋىقات ژۇرنىلى بولمىسا، نېمىشقا خەلقنىڭ قوبۇل قىلىش-قىلماسلىقىنى بىر ئىلمىي ماقالىنى بېسىش-باسماسلىققا ئۆلچەم قىلغاندۇ؟ ئەگەر بىز بىر ئىلمىي ئەسەرگە پەننى، پاكىتنى ئەمەس، ئاممىنىڭ باھاسىنى ئۆلچەم قىلساق، بىزنىڭ پارتىيە مەكتەپلىرىدىن پەرقىمىز قالامدۇ؟» دەپ غۇدۇراپ كەتتى. ئاندىن ژۇرنال تەھرىر بۆلۈمىگە تېلېفون قىلىپ كۆرسەتمە بەرگەندەك قىلىۋېدى، ماقالە بېسىلىدىغان بوپتۇ.

ئابدۇقادىر داموللام دۇنياغا كەلگەن تىنچسىز يىللار (2)

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-15| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

19-ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمى ئۇيغۇر تارىخىدا شىددەتلىك بوران-چاپقۇنلارغا ۋە سىياسىي داۋالغۇشلارغا تولغان بىر دەۋر بولغان ئىدى. دۇنيا تارىخىدىكى جىددىي ئۆزگىرىشلەر، شۇ جۈملىدىن شەرقتە مەنچىڭ ئىمپىرىيەسى، غەربتە چار رۇسىيە ئىمپىرىيەسى، جەنۇبتا ھىندىستاننى بېسىپ ياتقان بىرىتانىيە ئىمپىرىيەسىنىڭ ئاسىيانىڭ مەركىزى رايونىدا بىر-بىرى بىلەن توقۇنۇشى شەرقىي تۈركىستاننى ئىمپىرىيەلەر ئوتتۇرىسىدا ئوينىلىۋاتقان «بۈيۈك ئويۇن» لارنىڭ بىر پارچىسىغا ئايلاندۇرغانىدى.

1860-يىللارغا كەلگەندە شەرقىي تۈركىستاننىڭ جاي-جايلىرىدا مەنچىڭ سۇلالىسىنىڭ مىللىي زۇلۇمىغا قارشى كەڭ كۆلەملىك قوزغىلاڭلار پارتلايدۇ. ئىلىدىن خوتەنگىچە، قەشقەردىن قۇمۇلغىچە بولغان جايلارنىڭ ھەممىسى مىللىي ئىنقىلابنىڭ شىددەتلىك دولقۇنلىرىغا چۆمۈلىدۇ. ئۇزۇن ئۆتمەي ياقۇپبەگ شەرقىي تۈركىستاننىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ، قەشقەرىيە دۆلىتىنى قۇرىدۇ. تەڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالىدا ئىلى سۇلتانلىقى جاكارلىنىدۇ. ھالبۇكى، ئاسىيانى تىزگىنلەپ تۇرغان زور ئىمپىرىيەلەرنىڭ مۇستەملىكە تالىشىش ئۇرۇنۇشلىرىدا قەشقەرىيە دۆلىتى مەنچىڭ ئىمپىرىيەسى تەرىپىدىن، ئىلى سۇلتانلىقى چار رۇسىيە تەرىپىدىنمۇ نقەرز قىلىنىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە شەرقىي تۈركىستان تۇپراقلىرى ئىككىنچى قېتىم مانجۇ-خىتاي سۇلالىسىنىڭ ئىستېلاسى ئاستىدا قالىدۇ.

خىتاينىڭ «ئالدىنى ئېلىش» خاراكتېرىدىكى تېررورلۇققا قارشى كۈرىشى

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-08| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

ئۇيغۇر دىيارىدىكى زور تۇتقۇن نۆۋەتتە خەلقئارا ئۈچۈن ھەممىگە تونۇشلۇق ھادىسىلەردىن بولۇپ قالغان بولسىمۇ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر دىيارىدا يامراۋاتقان ھەمدە يۇقىرى پەللىگە چىقىۋاتقان «تېررورلۇق» ھەققىدىكى تەشۋىقاتلىرى خەلقئارادا يەنىلا تېگىشلىك ھېسداشلىققا ئېرىشىپ كەلمەكتە. بۇنىڭ بەزىلىرى ھېچقانداق مۇددىئاسىز ئوتتۇرىغا چىققان بولسا يەنە بەزىلىرى خىتاي بىلەن بولغان ئىقتىسادىي ئالاقىنىڭ «ئېھتىياجى» ئۈچۈن بولۇۋاتقانلىقى مەلۇم. ئەمما پروفېسسور مايكىل كلاركنىڭ نەزىرىدە خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ نۆۋەتتىكى ئۇيغۇرلارنى باستۇرۇشىغا باھانە بولۇۋاتقان «تېررورلۇققا قارشى تۇرۇش» ھادىسىسى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۆزلىرىنى ئاقلاش ئۈچۈن توقۇپ چىققان ساختا ھېكايىسىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. بولۇپمۇ خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۆزلىرى ئېلان قىلغان رەسمىي ھۆججەتلەر، خىتاي ئاخباراتلىرىنىڭ مەلۇماتلىرى ھەمدە خىتاي ئاكادېمىىيە ساھەسىدە ئوتتۇرىغا چىققان تۈرلۈك ئەسەرلەر بۇ نۇقتىنى تولۇق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئاۋسترالىيە دۆلەتلىك ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ پروفېسسورى مايكىل كلاركنىڭ بۇ ھەقتىكى تەپسىلىي مۇلاھىزىسى ئۇنىڭ ستېفانى كام بىلەن بىرلىكتە «يەر شارى سىياسىتى مەركىزى» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان ئەسىرىدە تەپسىلى شەرھىلىنىدۇ.

دوكتور مايكىل كلاركنىڭ قارىشىچە، نۆۋەتتە ئەڭ خەتەرلىك بولۇۋاتقىنى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ «تېررورلۇققا قارشى تۇرۇش» نى باھانە قىلىپ ئۇيغۇرلارنى باستۇرۇشى ھەمدە ئۇلارغا زىيانكەشلىك قىلىشى ئەمەس. ئەكسىچە خىتاي ھۆكۈمىتى سىناقتىن ئۆتكۈزگەن مۇشۇ ئەندىزىنىڭ نۆۋەتتە «ئىجتىمائىي كونتروللۇق» ئۈچۈن بارغانسېرى كەڭ دائىرىگە يېيىلىشى ۋە ئومۇملىشىشىدۇر. بولۇپمۇ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق پارتكومنىڭ مۇئاۋىن سېكرېتارى، «لاگېرلارنى لايىھەلىگۈچىلەرنىڭ بىرى» دەپ قارىلىۋاتقان جۇ خەيلۇننىڭ «ئالدىنى ئېلىش ۋە كونتروللۇق تورى بەرپا قىلىش خىزمىتىدە دۈشمەنلەرگە قىلچىلىكمۇ يوچۇق قالدۇرماسلىق» دېگەن سۆزلىرى ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇرلارنىڭ بىردىنلا «دۈشمەن» گە ئايلىنىپ قالغانلىقىنى ئاشكارا جاكارلىغان. بۇ نۇقتىدىن قارىغاندا ئەيىبلەش ئوبېكتى خىتاي كومپارتىيىسى بولۇپ، ھەرگىزمۇ ئۇيغۇرلار ئەمەس.

ژورنالىست بېرتىل لىنتنېر: «شى جىنپىڭنىڭ ‹بۈيۈك خىتاي› پىلانى ئاز سانلىق مىللەتلەرنى ئېرىتىپ تۈگىتىش سىياسىتىدۇر»

يوللانغان ۋاقتى:2020-12-08| سەھىپە: ماقالە & ئوبزورلار

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

شىۋىتسىيەلىك يازغۇچى ۋە ژۇرنالىست بېرتىل لىنتېنېر(Bértil Lintner) 1953-يىلى شىۋىتسىيەدە تۇغۇلغان. بېرتىل لىنتنېر خىتاي، ھىندىستان، بېرما قاتارلىق ئاسىيا دۆلەتلەرنىڭ ئىقتىسادىي ئەھۋالى، بۇ دۆلەتلەر ئارىسىدىكى ئىقتىسادىي، سىياسىي ۋەدىپلوماتىك مۇناسىۋەتلەر، بولۇپمۇ خىتاينىڭ ئىچكىي ۋە تاشقىي سىياسىتى ھەققىدىكى يازمىلىرى بىلەن خەلقئارادا تونۇلغان خىتايشۇناس مۇتەخەسىسلىرىدىن بىرى. ئۇنىڭ ھازىرغا قەدەر نەشر قىلدۇرغان «غەزەپ: بېرمانىڭ كۈرىشى» (1989)، «بېرما قوزغىلىڭى» (1994)، «خىتاي-ھىندىستان ئۇرۇشى: سوقۇلۇش» (2018) قاتارلىق كىتابلىرى ئاسىيا ۋەزىيىتى تەتقىقاتىدىكى تەسىرى چوڭ بولغان كىتابلاردىن ھىسابلىنىدىكەن.

يېقىندا ئۇنىڭ «ئاسىيا ۋاقتى» گېزىتىدە ئېنگىلىز تىلىدا ئېلان قىلغان «شى جىنپىڭنىڭ ‹بۈيۈك خىتاي› پىلانى» ناملىق ماقالىسىدە، خىتاي رەئىسى شى جىنپىڭنىڭ ئاتالمىش «خىتاي چۈشىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش» شوئارى بىلەن خىتاي بېسىۋالغان زىمىنلاردىكى ئۇيغۇر، تىبەت، موڭغۇل قاتارلىق مىللەتلەرگە يۈرگۈزۈۋاتقان «جوڭخۇا مىللىتى بىرلىكىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش»، يەنى خىتايلاشتۇرۇش سىياسىتىنىڭ ئەمەلىي ئىجرا قىلىنىش ئەھۋالى يورۇتۇپ بېرىلگەن.